Gıda Güvenliği Derneği: Şarbon Bilgilendirme Notu

Bu bilgi notu Gıda Güvenliği Derneği, Türk Mikrobiyoloji Cemiyeti, Veteriner Hekimler Derneği ve Atatürk Üniversitesi Gıda Mühendisliği Bölümü işbirliği ile hazırlanmıştır.

Şarbon nedir?

Şarbon, Bacillus anthracis adlı bakterinin yaptığı bir enfeksiyon hastalığıdır. Antraks ismiyle
de bilinen şarbon özellikle sığır, koyun, keçi ve deve gibi otçul memeli hayvanların bir
hastalığı olmakla beraber insanlarda, diğer memelilerde ve bazı kuşlarda da
görülebilmektedir. Hayvanlardan insanlara bulaşan bir zoonozdur. İhbarı zorunlu bir
hastalıktır. Ortaya çıkması halinde mutlaka ihbar edilmesi ve karantina
uygulanması gerekmektedir.

Şarbon bakterisi ürettiği zehirler (toksinler) nedeniyle ölümcül hastalık yapabilir. Hastalık
etkeni, Bacillus anhtracis ismi verilen bakteri pişirme ve rutin dezenfektanlar ile kolay bir
şekilde ölmekte iken, oksijenle temas halinde olumsuz koşullara dayanıklı olan spor haline
dönüşmektedir.

Bu nedenle, şarbonlu olduğundan şüphelenilen veya şarbondan ölen hayvanlar asla
kesilmemeli ve yüzülmemelidir. Hayvana otopsi yapılırsa veya ölen hayvanların ölümünden
sonra tabii deliklerden gelen kanın hava ile temasında basiller spor haline dönüşmektedir.
Şarbondan ölen hayvanların kadavraları açılmadan mümkünse yakılarak imha edilmeli veya
su kaynaklarından uzak, 2 metre derinliğinde çukurlar açılarak üzerine sönmemiş kireç
dökülüp gömülmelidir. Hasta hayvanların bulundukları yerler ve taşındıkları nakil vasıtaları
temizlenmeli ve dezenfekte edilmeli, hayvanların temas ettiği yem, atık, gübre gibi
materyaller yakılarak imha edilmelidir.
Hastalık çıkan odakta ve çevresinde hastalık belirtisi göstermeyen sığır, koyun, keçiler,
mandalar, develer ve hatta atlar ve varsa domuzlar aşılanmalı, aşı yapılan hayvanların etleri
30 gün tüketilmemelidir. Bu bölgelerdeki hayvanlara yasalarla tanımlanan sıklıkta aşı
uygulanmalıdır.

Türkiye’de sayıları giderek azalmakla birlikte hem hayvanlarda hem insanlarda şarbon
görülmektedir.

Hastalık nasıl bulaşır?

Şarbon sporları gıda, solunum veya ciltteki küçük kesik/yaralar yoluyla vücuda girer ve
çoğalan, toksin üreten aktif forma dönüşür. Şarbon genellikle hayvandan hayvana veya
insandan insana bulaşmaz. Sinekler, kuşlar bakterinin hayvanlar arasında yayılmasına
neden olabilir.

Bakteri, hasta hayvanla temas, kesim veya hasta hayvanın ürünleri (eti, kemiği, yünü, derisi,
vb) yoluyla insana geçebilir.

Şarbon insanda ne tür hastalıklar yapar?
Şarbon insanda 3 tür hastalık yapabilir:

1. Deri Şarbonu: En sık görülen hastalık tipidir. Genellikle öldürücü değildir. Tedaviye iyi
cevap verir. Etkenin bulaşmasında yaralar ve çizik, kesik gibi küçük travmalar bakteri

sporlarının deriye taşınmasında önemli rol oynamaktadır. Çoğunlukla hayvanlarla sık temas
halinde olan çiftçiler, kasaplar, veteriner hekimler gibi gruplarda rastlanır. 1-7 gün içinde
kaşıntılı küçük bir lezyon gelişir, birkaç gün içinde etrafı şiş, siyah renkli bir yaraya dönüşür.
Görünümü tipiktir. Bazı hastalarda buna ek olarak baş ağrısı, kas ağrısı, ateş ve kusma
olabilir. Yaradan sızan sıvının bir başkasının yaralı cildine bulaşması ile nadir de olsa diğer
insanlara bulaşabilir.

2. Sindirim Sistemi Şarbonu: Başta hasta hayvandan elde edilen et olmak üzere, bakteri
bulaşışı olmuş gıdanın tüketilmesini takiben gelişir. Şarbonun, hasta hayvanlardan süt
eldesi sorunlu olduğu için süt ve süt ürünleri ile bulaşma riski düşüktür. Ancak çeşitli
etkenlerle sporların açık sütlere bulaşma ihtimali göz ardı edilmemelidir. Hastalık
bağırsaklarda veya ağız-boğazda gelişebilir. Barsak şarbonunda gıdanın tüketilmesinden 2-
5 gün içinde gıda zehirlenmesi gibi başlar, şiddetli karın ağrısı, bulantı, kanlı kusma, şiddetli
ve bazen kanlı ishal gelişir. Ağız-boğaz şarbonunda üzeri gri-beyaz bir tabaka ile kaplı yara
oluşur. Ciddi bir hastalıktır. Bununla birlikte sindirim sistemi şarbonu veya gastrointestinal
sistem şarbonu vakası çok nadirdir ve mevcut bilgilere göre gıdalar aracılığı ile insanlara
şarbonun taşınması için bakteri sayının çok yüksek olması gerektiği bildirilmektedir.
Et tüketiminde veteriner kontrollü güvenilir market ürünlerinin tüketimi sağlıklı olur. Az pişmiş
biftek vb alışkanlıklar bu döneme uygun değildir. Veteriner kontrollü etler iyi pişirildiği sürece
sorun yoktur, homojen pişmiş et sorunsuz yenebilir. Sakatat aynı şekilde dikkat ister.

3. Akciğer Şarbonu: En tehlikeli Şarbon tipidir. Çok sayıda şarbon sporunun havaya geçmesi
ve solunması ile bulaşır. 2-5 gün içinde grip gibi başlar ancak hızla ateş, öksürük, ciddi nefes
darlığı ve koma gelişir.

Şarbon nasıl tedavi edilir?

Tüm şarbon hastalarının hastanede yatarak tedavisi gereklidir. Ağır formları (akciğer, barsak,
vb) dışında deri şarbonu olgularında hastalık genellikle uygun antibiyotik tedavisine iyi cevap
verir. Antibiyotik seçimi ve tedavisi mutlaka doktor kontrolünde yapılmalıdır.

Şarbon aşısı var mıdır?

Hayvanlar ve insanlar için ayrı aşılar vardır. Hayvan aşısının veteriner kontrolünde
uygulanması gereklidir. Hayvan aşısında, hastalık yapıcı özelliği zayıflatılmış canlı bakteri
bulunur. İnsan aşısı da bulunur, ama normalde kullanılmaz, aşı sadece biyolojik savaş
tehdidinde ordu mensuplarına uygulanmak üzere silahlı kuvvetlerin elinde bulunur.
Şarbon nasıl önlenir?Hayvanlardaki hastalığın önlenmesi insanların da korunmasını sağlar.
Canlı hayvanlarınhastalıktan uzak tutulmaları, aşılanmaları önemlidir. Bakanlıkça kabul
edilmiş olan aşılama programlarının gereği gibi uygulanması, özellikle hastalık
mihraklarının etkin takibi gerekmektedir.

Hastalık kaynağı saptanırsa gecikmeden kuralına uygun olarak yok edilmelidir. Salgınların
erken fark edilmesi, karantina koşullarına uyulması, hayvan yetiştiriciliğinde temizliğe özen
gösterilmesi önemlidir.

Herhangi bir hastalığı olan, aniden ölen veya anormal davranışlar gösteren hayvanların
etleri, sütleri, derileri, boynuzları gibi diğer ürünleri insanlar ve/veya diğer hayvanlar
tarafından tüketilmemeli ve kullanılmamalıdır.

Şarbon sporları toprakta 50-60 yıl kadar canlı kalabilmekte ve herhangi bir bulaş halinde
hayvan/insan dokularında sporlar açılıp vejetatif yani üreyen/toksin yapabilen forma
dönüşebilmektedirler. Bu nedenle bir yerde bir kez şarbon görüldüyse ve bu bizde olduğu

gibi tesadüfen, sonradan fark edildiyse, o bölgede/ülkede uzun yıllar şarbon farkındalığının
sürmesi gerektiği asla göz ardı edilmemelidir.

Yaşanan şarbon vakaları bir kez daha “Tek Sağlık” ilkesinin önemini ortaya koymuştur.
Hayvan sağlığı bir halk sağlığı sorunudur. Beşeri ve veteriner hekimlik hizmetleri bir bütün
olarak ele alınmalı ve gıda sektöründe yer alan gıda mühendisleri ve ziraat mühendisleri ile
yakın işbirliği içinde olunmalıdır.

Şarbon yıllardan beri ülkemizde kökü kazınamamış bir hastalık olması nedeniyle; Tarım ve
Orman Bakanlığı, bu konudaki sistemini tekrar gözden geçirmeli, gelişmeye açık yanları
tespit ederek daha etkin bir denetim ve mücadele stratejisi belirlemelidir. Şeffaf ve katılımcı
olunması tüketici güvenini de arttıracaktır.

Tüketiciler ne yapmalı?

1. Veteriner hekim denetimi olmayan yerlerden ve kontrol dışı kaçak kesim yapılmış hayvan
etleri ve sakatatları satın alınmamalı ve tüketilmemelidir,
2. Güvenilir yerlerden alınmış etlerin iyi pişirilerek tüketilmesi, hatta düdüklü tencerede
basınçlı ortamda pişirilmesi önerilmektedir. Sporlar, 100 0 C’de 15 dakikada kaynatarak veya,
121 0 C’de düdüklü tencerede 10 dakikada zararsız hale gelmektedir.
Mutfak ve işletme hijyeninin her zaman son derece önemli olduğu unutulmamalıdır. Çiğ etle
temas eden bıçak, tahta, tezgah gibi tüm yüzeyler uygun deterjan ve dezenfektanlarla çok iyi
temizlenmelidir. Ellerde eldiven kullanımına özen gösterilmelidir.
3. Süt olarak ambalajlı sütler tüketilmelidir. Onaylı olmayan çiğ süt alınmamalı, onaylı çiğ
sütler alınıyorsa, 10 dakika kaynatılmalıdır.