Kurban Bayramında Veteriner Halk Sağlığı Açısından Nelere Dikkat Etmeliyiz?

Adnan SERPEN

Veteriner Hekim

İzmir Veteriner Hekimler Odası Veteriner Halk Sağlığı Çalışma Grubu Üyesi

Kurban kelimesi Arapça bir kelimedir (1).Kurban kelimesi Farsça’da “ yay mahfazası” anlamına geldiği gibi,”kurban, adak” anlamına da gelmektedir. Batı dillerinde de kurban kelimesi yerine kullanılan kelimeler vardır. Almanca’da kurban kelimesi karşılığı Das Opfer, Fransızca ve İngilizce’de Sacrifice kelimesidir. Kurbanla yakın ilgisi nedeniyle İngilizce’de Atonement, Oblation, Offer, , Offering, Propition ve Reconclition kelimeleri kullanılmaktadır. Kurban kelimesinin arapçaya ibranice “ kobran” dan Ârâmice vasıtasıyla geçtiği de ihtimal dahilindedir. İnsanlık tarihine baktığımızda insanoğlu zor durumda kaldıkça, herhangi bir felaketi ucuz atlattıkça kan akıtma ihtiyacı duymuştur. Kötülüklere karşı Paleolitik devirden itibaren tanrılara hayvan, insan ve adak hediyeleri kurban olarak sunulmuştur . İlkel dinlerde kurban kesmek gazaba gelmiş ilâhların gazâbını teskin etmek yahut irtikâp edilmiş suçların vebâlinden kurtulmak gayesini güder. İlkel insan kurban kesmekle ilâhını yiyecek ve içecek takdim etmiş sayılırdı. Kurban edilen nesne , tanrıyı beslemek ve insan hayatına hakim olmasını sağlamak gayesine matuftu.  İlahi dinlerin sonuncusu olan müslümanlık’ta kurban , Allah rızası için, kurban bayramında kesilen özel hayvandır (2).

Kurban kesmek, Kur’an’ın açık beyanıyla bir ibadet olmadığı belirtilse de kurban ameliyesinde ibadet olan, yoksula yardımdır (Hac suresi 36-37). Kısacası Kurban Bayramı, yoksulun ve yoksunun imkan sahiplerinin varlıklarından pay aldığı bir bayramdır (3).Kurban her ne kadar dini bir görevin yerine getirilmesi için yapılan ibadet şekli olsa da kesilen hayvanların ihtiyaç sahibi insanlara dinimizce dağıtılması emredildiği için dağıtılacak bu etlerin sağlıklı olması gerekmektedir. Bu nedenledir ki toplumsal boyutu olması nedeniyle halk sağlığını yakından ilgilendirmektedir. İnsanlık tarihini bugüne kadar müşahade ettiğimizde bütün dinlerde, şekil , mahiyet ve gaye yönünden bazı farklılıklarla birlikte kurban ibadet olarak söz konusu olup hayvan sağlığı veya veteriner hizmetleri göz ardı edildiğinde halk sağlığı sorunları kaçınılmaz olmuştur. Fakat hemen hemen bütün dinlerde müşterek bir unsur olan kurbanda en önemli husus , kan akması meselesidir. Zamanla kurban kanı hayatın aslı telakki edilmeğe başlanmış, bilâhare bazı din mensuplarınca bu kan, mukaddes bir madde haline getirilmiştir (2). Bu nedenle her dinin kurbanla ilgili bir takım kuralları vardır. Dinimizde kurban ile ilgili kurallar günümüz veteriner biliminin hayvan kesimi ve et hijyeni ile örtüşmektedir. Bu nedenle kurban her ne kadar dini bir ibadet gibi görünse kesilen kurban etlerinin toplumun değişik kesiminde ki  insanlara gıda olarak tüketmeleri için dağıtıldığından insan sağlığı ve hayvan sağlığı ile yakından ilgili olması nedeniyle Veteriner Halk Sağlığı boyutu bulunmaktadır. Yine bu görev yerine getirilirken çevre sağlığı açısından oluşabilecek olumsuzlukların olası olması Veteriner Halk Sağlığını doğrudan ve yakından ilgilendirmektedir.

Günümüzde kurban bayramında kesilecek olan kurbanlık hayvanın hem dini hem de veterinerlik açısından uyulması gereken şartları vardır. Veterinerlik açısından uyulması gereken şartlar Veteriner Halk Sağlığı ile ilgili kuralları belirlemekle birlikte bu kurallar dini kurallarla ortaktır. Ortak olan bu kural hayvanın ve kesilen hayvanın etinin sağlıklı olmasıdır. Hayvan sağlıklı olmadığı taktirde diğer dini kriterleri hayvan taşısa dahi kurban olarak kesilemez. Çünkü hasta olan hayvanın kurban olarak kesilmesi halinde bu hayvana ait etler sağlıklı olmayacağı için toplumun geniş bir kesimine dağıtıldığı taktirde ciddi anlamda sağlık sorunlarının ortaya çıkması olasıdır. Bu durumun ortaya çıkması dinimiz açısından kabul edilir bir durum değildir. Bu nedenle kurban kesiminde  en önemli kriterlerin başında hayvanın sağlıklı olması gelmektedir. Veteriner Halk Sağlığı açısından başta Gıda,Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına, Sağlık Bakanlığına ve Belediyelerin bağlı bulunduğu Valiliklere,Valiliklerin bağlı bulunduğu İçişleri Bakanlığına ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığına büyük görevler düşmektedir. Kurban Bayramının herhangi bir sorun yaşanmadan geçebilmesi için bu dört bakanlığın eşgüdüm halinde çalışmaları gerekir. Gıda,Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı açısından baktığımızda; kurbanlık hayvanların satış merkezlerine sevklerini yaparken kendisine bağlı bulunan veteriner teşkilatı tarafından  hayvanların sağlıklı olup olmadığı kontrol edilerek sağlıklı olan hayvanlara veteriner sağlık raporu düzenleyerek sağlıklı hayvanların kurbanlık olarak kullanılmasını ve ayni zamanda hayvan refahına uygun bir şekilde hayvanların bir yerden başka bir yere nakillerini sağlamak. İçişleri Bakanlığı, kendisine bağlı olan emniyet teşkilatı vasıtasıyla Gıda,Tarım ve Hayvancılık bakanlığı teşkilatı vasıtasıyla onay verilen kurbanlık hayvanların bir yerden başka bir yere nakilleri yapılırken emniyet teşkilatı vasıtasıyla yol güzergahlarında kontrollerini yaparak sağlıksız, kaçak hayvanların nakillerinin yapılmasının önüne geçerek gerekli kontrolleri yapmaktır. Bunun yanı sıra kendisine bağlı illerde Valilik, ilçelerde Kaymakamlık bünyesinde oluşturulan ve diğer ilgili bakanlıklardan görevlilerin de katıldığı komisyonlarda alınan kararlar çerçevesinde bulundukları il ve ilçelerde vatandaşlarımızın sağlıklı ve dini vecibelerini yerine getirecek şekilde hayvan satın almalarını ve kesimlerini sağlamaktır. Sağlık Bakanlığı açısından baktığımızda ise; her ne kadar veteriner sağlık raporu verilen hayvanların sevkinin yapılıyor olması ve kurban bayramında kesiliyor olması söz konusu olsa da gerek kurban kesimi sırasında, gerek kurbanlık hayvanın kesiminden sonra etlerinin dağıtılmasına bağlı çıkabilecek olası bir sağlık sorunu halinde alması gereken bir takım tedbirler bulunmaktadır. Dördüncü bakanlık olan Çevre ve şehircilik Bakanlığına ise mezbaha dışında kesilecek kurbanlık hayvanların kesilmesi sırasında çevrede meydana gelecek olası çevre kirlenmesine karşı alınması gereken tedbirlerle ilgili görevleri bulunmaktadır. Kurban bayramı sırasında bu dört bakanlığın çok ciddi bir şekilde eş güdüm halinde çalışması gerekmektedir. Özellikle İçişleri Bakanlığına bağlı Belediyelere büyük görevler düşmektedir.

Kurban kesecek olan vatandaşlarımız Veteriner Halk Sağlığı açısından herhangi bir sorun yaşamamaları için nelere dikkat etmeleri gerekmektedir.

1. Kurbanlık hayvanlarını valiliklerin,kaymakamlıkların oluşturduğu İl ve İlçe Kurban Komisyon larının aldığı kararlar çerçevesinde belediyelerce kurbanlık hayvan satışı için müsaade edilen kurbanlık hayvan satış yerlerinden hayvanlarını satın almalılar.
2. Bu satış merkezlerin dışında hayvan alacak vatandaşlarımız muhakkak satın aldıkları hayvan- ların kulaklarında Gıda,tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından kayıt altına alındığını simgeleyen kulak küpesi olup olmadığına dikkat etmelidirler.
3. Dişi hayvan alanların hayvanın gebe olup olmadığına dikkat etmelidirler. Mümkün olduğunca erkek hayvanların kurbanlık hayvan olarak tercih edilmesine özen gösterilmelidir.
4. Satılan alacakları hayvanların Gıda,Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Veteriner teşkilatınca verilen Veteriner Sağlık Raporu olup olmadığını hayvanı satın aldığı kişiden daima sormalılar.
5. Hayvan pazarlarından hayvan satın alırken hayvanın sağlığı açısından şüpheli bir durum olması halinde hayvan pazarlarında görevlendirilmiş Veteriner Hekimlerden daima yardım alınmalı, danışılmalı, önerileri doğrultusunda hareket edilmelidir.
6. Kurbanlık hayvan kesimden bir gün önce yem verilmemeli,beslenmemeli. Çünkü bir gün önce hayvana verilecek yem kesim günü ve saatine kadar hayvan tarafından sindirilemeyeceği için hayvanın işkembesinin aşırı dolmasına neden olacağı için kesimden sonra organlar çıkartılmasında bir takım zorluklara hatta işkembenin patlamasına bile neden olacağı için hijyenik olmayan bir durumun ortaya çıkmasına neden olur.
7. Hayvanlarını varsa bulundukları yerdeki bir mezbahada dini vecibelere uygun veteriner hekim kontrolünde kesmeliler.
8. Mezbahada kesme olanakları olmayan vatandaşlarımız hayvanlarını hijyen kurallarına uyacak şekilde çevreyi kirletmeden bol su, mümkünse sıcak su imkanının olduğu bir ortamda hayvanlarını kesmeleri.
9. Mezbahada kesme olanakları olmayan vatandaşlarımız hayvanlarını kesime müteakip muhakkak yüksek bir yere asarak yüzüm ve parçalama işlemlerini yaparak kesilen hayvanın kanının iyi akıtılmasını muhakkak sağlamalılar.
10. Büyük baş hayvanı kurbanlık hayvan olarak alan vatandaşlarımızın veteriner halk sağlığı açısından insan sağlığına uygun hijyenik bir kesim yapabilmeleri için muhakkak mezbaha şartlarında kesmelerinde fayda var.Mezbaha şartlarında kesilmemesi halinde kesilen büyük baş hayvanın yüksek bir yere asılarak yüzüm işlemi gerçekleştirilemeyeceği için kanı iyi akıtılamayacak, dolayısıyla eti kanlı olacaktır. Buda etin dayanmasını ve lezzetini olumsuz yönde etkileyecektir.
11. Kesim ve yüzüm sırasında hijyen açısından dikkat edilmesi gereken en önemli husus, yüzülen hayvanın karkas gövdesinin dışkısıyla bulaşmasını önlemektir. Çünkü hayvanın dışkısında bulunmasına rağmen hayvanda hastalık yapmayıp kesilen hayvanın karkasına kesim sırasında dışkı bulaşması halinde dışkıda bulunan ve insanda çok ciddi hastalıklara neden E.coli O157:H7 adlı bakteri kurban etine bulaşabilir(4). O nedenle hayvanın kesimi sırasında ve sonrasında hijyen kurallarına muhakkak uyulmalıdır.
12. Mezbaha dışında kesilen hayvanların atıkları çevreye zarar vermeyecek ve çevrede ki yaban hayvan veya başı boş gezen kedi ve köpekler tarafından çıkarılmayacak şekilde toprağa derin bir şekilde gömülmelidir.
13. Hayvanın derileri , deri toplayan Türk hava Kurumu gibi kuruluşlara muhakkak tuzlanarak verilmelidir.
14. Hayvan kesildikten sonra iç organlarında anormal bir durum ve görüntü olması halinde sakatat olarak tüketilmemeli, mümkünse Gıda,Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı Veteriner Teşkilatında veya Belediyelerde nöbetçi Veteriner Hekim varsa yardım istenerek danışmalı, Veteriner Hekim’in vereceği bilgi dahilinde hareket edilmelidir.
15. Kesilen hayvanın eti hemen tüketilmemeli buzdolabında + 0-4 C’de 24-72 saat arasında bekletilip olgunlaştırıldıktan (5) sonra   tüketilmelidir.

Ülkemizde halkımızın büyük bir kısmı mezbaha dışı kesim yaptığı için veteriner halk sağlığı açısından insan sağlığına yönelik sorunlar her yıl yaşanmaktadır. Bu nedenle AB’ne girme hazırlığı içinde olan ülkemizde Veteriner Halk sağlığı açısından kurban bayramlarımızda kesilen hayvanlarla ilgili daha ciddi tedbirler almamız gerekmektedir. AB’ği ülkelerine baktığımızda; AB’ği ülkelerinde yaşayan Müslümanların dini vecibelerini yerine getirebilmeleri için kurban bayramlarında Müslüman- ların kurbanlık hayvanlarını kesmeleri ve kesilen hayvanların etlerinin ve iç organlarının Veteriner Hekim kontrolundan geçecek şekilde ikamet ettikleri yerlere yakın mezbahalar tespit ediliyor, imam nezaretinde hayvanların kesimi yapılıyor,kesimi yapılan hayvanın etleri ve organları Veteriner Hekim kontrolundan geçtikten sonra kurban etleri sağlıklı bir şekilde tüketimine müsaade edilmektedir. Ülkemizde bu şekilde bir uygulama çok sınırlı olarak büyük şehirlerde büyük firmaların organizasyonu veya yardım kuruluşlarının organizasyonu ile gerçekleşmektedir. Bir diğer husus mezbaha dışı kesimin çok miktarda olması nedeniyle kesin tespiti yapılmamakla birlikte milyonlarca dolara varan kurban kesimine bağlı olarak değerlendirilemeyen, başta barsak ve diğer hayvan yan ürünleri ya toprağa gömülmekte ya da çöpe atılmakta, hatta büyük çevre sorunları yaşanmaktadır. Oysa din adamlarının açıklamalarında;kesilen kurbanlık hayvanın bir kılı dahi zayi olmamalıdır denilmektedir. Bu şekilde bir kurbanın kesiminin Allah katında ne derece kabul göreceği tartışma konusudur. O nedenle ülkemizde açıkta, mezbaha dışı kesimler sonucunda zayi olan kurban atıkları üzerinde durulması gereken en  önemli konulardan birisidir. Bu sorunun çözümü için bir çok kuruluşa, özellikle İl ve İlçelerde kurulan Kurban Komisyonlarına büyük görevler düşmektedir.

Kaynaklar:

1. Kurban Rehberi.Güneş Gazetesi ( Bilâ Tarihli)
2. CİLACI,O,(1979) İlâhi Dinlerde Kurban. Diyanet Dergisi, Eylül – Ekim 1979, Cilt:18, Sayı:5
3. ÖZTÜRK,Y.N.(2000) Kurban Kesmek İbadet mi ?.17.03.200 Tarihli Hürriyet Gazetesi.
4. SERPEN,A.(2007) Gıda Güvenliğimiz ve Sağlığımız Tehdit eden Gıda Kaymaklı Gizli Zoonotik Tehlike E.coli O157:H7,İnfovet Aylık Hayvan sağlığı Sektörü Dergisi, Yıl 2007, Sayı:41_İSTANBUL
5. YILDIRIM,Y.(1977) Et Teknoljisi Teksiri