Horozlarda Biyolojik Saat

HOROZLARDA BİYOLOJİK SAAT

Prof. Dr. F. Tahir Aksoy

ftaksoy@yahoo.com

Sağlıklı bir horoz cinsel olgunluk yaşına ulaştıktan sonra her gün sabaha yakın bir zamanda öter ve sabahın yaklaştığını ve bir süre sonra güneşin doğacağını çevresine bildirir. Güneş doğduktan sonra da horozlar ötüşlerini günün değişik saatlerinde tekrarlarlar. Dilimize yerleşmiş olan  ‘’vakitsiz öten horozu keserler’’ sözü; halkımızın horozların ötüş zamanı ile ilgilenmiş olduklarını ve vakitsiz öten horozları sürüden ayıkladıklarını göstermektedir. Horozların sabahın erken saatlerinde ötüşlerinin nedenleri her zaman merak konusu olmuştur.

Bir günde gece ve gündüzü oluşturan 24 saatlik bir sürede bir canlının çevresinde çeşitli ritmik olaylar vardır (circadian rhythms). Bu ritmik olaylar fiziksel, zihinsel ve davranışsal olabilir. Tüm canlılar, yani hayvanlar, bitkiler ve mikroorganizmalar bu ritmik değişimlerden etkilenir. Bu ritmik olaylar biyolojik saat değildir fakat bireyin kendi içindeki biyolojik saatinin oluşması ile ilişkilidir. Bu ritmik olayların canlılar üzerine olan etkilerini inceleyen bilim dalına (chronobiology) denilmektedir. Biyolojik saatler, genler ve proteinler tarafından yönlendirilir. Söz konusu genler biyolojik saat proteinlerinin üretilmesi için gerekli talimatları içerirler. Bu üretimlerin düzeyleri bilinen döngüsel bir model uyarınca yükselir ve azalır. Biyolojik saat (en basit bir bitki türünden en gelişmiş bir hayvan türüne kadar ) tüm canlı organizmalarda vardır. Canlı vücudunun çalışması ile ilgili hemen hemen her şey biyolojik saatlerin kontrolü altındadır. Son yapılan araştırmalar sonucunda canlının çevresinde bulunan ritmik olaylardan etkilenen ve biyolojik saatlerin oluşmasında rol alan bazı genler bulunduğunu belirlemiştir.

Işık, biyolojik saatlerin oluşumunu etkileyen en önemli çevresel faktörlerden birisidir. Göz bir kanatlı hayvanın en gelişmiş duygu organıdır. Görme, onların çevreden yaptıkları algılamanın yüzde yetmiş kadarını oluşturmaktadır. Bir canlının görebilmesi için ışıklı bir ortam gereklidir. Kanatlılarda ışık konusunda çok önemli iki husus vardır. Birinci husus, hayvanların görme işlemleri için ışığın gerekliliğidir. İkinci husus ise, ışığın kanatlı vücudunda cinsiyet hormonlarının salgılanmasını tembih edici ya da engelleyici bir etkisinin olması ile ilgilidir. Bu durum, aydınlatma süresinin uzaması ve kısalması (Fotoperiyot) anında ortaya çıkar. Aydınlatma süresinin kontrol edilmesi damızlık ve yumurtacı sürüler için çok önemlidir. Günlerin uzaması, bazı hormonların ve özellikle FSH ve LH’nın salgılanmasını tembih eder. Bu durumda erkek ve dişiler daha çok çiftleşmeleri, dişiler ise yumurtlamaları için uyarılırlar. Günlerin kısalması ise bunun tam aksi olarak söz konusu hormonların salgılanmasını yavaşlatıcı bir etki yapar.

Horozların gün doğumuna yakın bir zamanda ötmeleri onların biyolojik saatleri tarafından kontrol edilmektedir. Deneysel olarak belirli bir gün – gece uzunluğu ortamında tutulan horozların bir süre sonra biyolojik saatleri buna göre ayarlanmış olur ve horozlar gün doğumuna yakın bir zamanda ötmeye başlarlar. Bu ötüşlerin kümes içindeki horozların hiyerarşik sıralamasına göre yapıldığı bildirilmekledir.  Bu sürü devamlı karanlık olan bir ortama alındığında horozların bir süre hala eski ortamlarındaki aydınlatma zamanına göre öttükleri bildirilmektedir.

Kaynaklar:

Buswick, S. (2013) Internal clocks tell roosters it’s crow time.Scientific American Reports.

Simmura S., Yoshimura T. (2013); Circardian clock determines the timing of rooster crowing. Current Biology, Vol 23: 6.