Prof. Dr. Yarsan: “İnsanlarda tanımlanan yaklaşık 1415 enfeksiyon hastalığın %60’ı zoonotik kökenlidir”

Prof.Dr. Ender YARSAN
Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dekanı

Uluslararası ölçekte Tek Sağlık Komisyonu, Tek Sağlık Platformu ve Tek Sağlık Girişimi Ekibi tarafından 2016 yılında resmi olarak başlatılan “Tek Sağlık Günü” tüm Dünyada 3 Kasım olarak kutlanmaktadır.

Tek Sağlık kavramı bugün için kabul edilen tanımıyla; “insan, hayvan, bitki ve bunların yaşam alanları arasındaki bağlantıyı kabul ederek optimal sağlık sonuçlarına ulaşma hedefiyle yerel, bölgesel, ulusal ve küresel düzeylerde çalışan işbirlikçi, çok sektörlü ve disiplinler arası bir yaklaşımdır.” İnsan ve hayvan sağlığına hizmet eden veteriner hekimleri, insan hekimlerini ve diğer sağlık çalışanlarını kapsayan bir terim olmakla birlikte, hayvanlardan insanlara geçebilen ve halk sağlığı açısından tehdit oluşturan enfeksiyöz hastalıkların kontrolü ile bu hastalıkların epidemiyolojisinin anlaşılmasını sağlayan da bir yaklaşımdır. Bununla birlikte antimikrobiyal direnç gibi halk sağlığı açısından önemli olan kavramlar da yine bu tanım içerisinde değerlendirilir.

Tek Sağlık yaklaşımının güncel olarak önemini ortaya çıkaran yaklaşımlar şu şekilde ifade edilebilir;

• Çevre sağlığı yönüyle yeni bulaşıcı ajanların ortaya çıkmasına neden olabilecek kirlenme, kirlilik ve değişen iklim koşulları yoluyla insan ve hayvan sağlığının etkilenmesi, 
• Dünya çapında, son otuz yılda ortaya çıkan tüm insan bulaşıcı hastalıklarının yaklaşık yüzde 75’inin hayvanlardan kaynaklanıyor olması, 
• 2011 yılında 7 milyar olan dünya nüfusunun 2050 yılında 9 milyara çıkacak olması, 
• Artan küresel nüfusa yeterli sağlık, gıda ve su temini için sağlık meslekleri, ilgili disiplinler ve kurumların birlikte çalışması zorunluluğu, 
• İnsan-hayvan etkileşimlerinin hem insanların hem de hayvanların sağlığını etkilemesi boyutu. 

Günümüzde insan ve hayvanları ilgilendiren Ebola, SARS, BSE, KKKA, Kuş Gribi ve maalesef günümüzde bu tabloya eklenen Covid-19 gibi enfeksiyonlardan oluşacak şekilde 200 kadar zoonoz hastalık söz konusudur. İnsanlarda tanımlanan yaklaşık 1415 enfeksiyon hastalığın %60’ı zoonotik kökenlidir; son 30 yıl içinde yeni ve yeniden önem kazanan enfeksiyonlarında %75’i zoonotik niteliktedir. Bununla birlikte zoonotik hastalıklar grubunda yer alan etkenlerin önemli bir kısmı da (%80) potansiyel biyoterör etkenleri arasında değerlendirilir.

Çevresel faktörlerin insan sağlığını etkileyebileceğinin farkına varılması Yunanlı hekim Hipokrat’a kadar uzanır. Hipokrat ilk defa Halk Sağlığının temiz bir çevreye bağlı olduğu kavramını “On Airs, Waters, and Places” yazısında belirterek ortaya atmış ve geliştirmiştir. İnsan, hayvan ve çevre sağlığının birbirine bağlı olduğu fikri Louis-René Villerme ve Alexandre Parent-Duchâtelet tarafından Fransız Devrimi sırasında tekrar gündeme getirilmiştir. Alman hekim ve patolojist Rudolf Virchow 19. yüzyılda “zoonoz” terimini kullanmıştır. Tarihsel süreç içerisinde modern tıbbın babası olarak bilinen Kanadalı Doktor Sir William Osler;  “Tek Tıp” kavramını 1984’te kullanan “Veteriner epidemiyolojinin babası” olarak bilinen Calwin Schwabe de bu anlamda öne çıkan isimler olmuştur. 

Disiplinler arası işbirliği, Tek Sağlık konseptinin merkezinde yer alır. Gerçekten de bunu sağlayacak şekilde tasarlanan “One Health Day” logosu da bu anlamda önemlidir. Logo üzerinde beyaz ve mavi iç içe geçmiş halkalar bulunur; bunlar sağlığın sembolleri olarak kabul edilir ve logo üzerindeki sekiz farklı daire her biri Tek Sağlık Şemsiyesi altında önemli bir disiplini temsil eden sekiz farklı ancak bağlantılı konuyu işaret eder. Bunlar;

• İnsan tıbbı, 
• Veteriner hekimliği
• Çevresel Sağlık
• Ekoloji
• Halk Sağlığı
• Moleküler ve mikrobiyoloji
• Sağlık Ekonomisi
• Translational medicine

Zoonotik hastalıklarla mücadelede başarı tek sağlık yaklaşımı ile mümkündür. Tek Sağlık Yaklaşımı yerel, ulusal ve evrensel anlamda insanların, hayvanların ve çevrenin tam sağlığa ulaştırılması için farklı disiplinlerin birlikte çalışması ve işbirliğini ifade eder. Ve bu şekliyle Dünya sağlığını korumayı amaçlar. 

Günümüzde tüm dünyada gizli bir salgın olarak yayılan antimikrobiyal direncin; küresel bir halk sağlığı sorunu olduğu, Tıp ve Veteriner otoriteleri tarafından kabul edilmektedir. Antibiyotiklere dirençli bakterilerden kaynaklanacak şekilde AB ülkelerinde her yıl en az 33 bin insan ölmektedir. ABD’de ise bu sayının en az 35 bin olduğu bildirilmektedir. “Eğer önlem alınmazsa, antibiyotik dirençli bakterilerden ileri gelen hastalıklardan kaynaklı ölümlerin 2050 yılında 10 milyona ulaşacağı” tahmin edilmektedir. Antimikrobiyal Direnci önleme noktasında yapılacak çalışmalar da “Tek Sağlık Yaklaşımı” içerisinde ele alınmalı, yürütülecek çalışmalar bir merkezde toplanarak “Koordinasyon” sağlanmalıdır. Sorun, kısa vadeli bir yaklaşımla çözülebilecek nitelikte değildir. Dolayısıyla uzun süreli mücadeleyi hedef alacak bir “Kararlılıkla” çalışmalar gerçekleştirilmelidir.

Günümüzde tüm Dünyayı etkisi altına alan ve uluslararası ölçekte bir Pandemi olarak değerlendirilen Covid-19 ile ilgili mücadele de Tek Sağlık yaklaşımı ile sürdürülmektedir. Bu konuda özveriyle faaliyet gösteren insan hekimleri ve veteriner hekimler Pandemi ile mücadelede, ilaç ve aşı geliştirme aşamalarında birlikte çalışma sergilemektedirler. 

Bütün bu düşüncelerle birlikte Tek Sağlık kavramı kapsamında yapılabilecek uygulamalar ve yaklaşımlar ise şu şekilde ifade edilebilir; 

• İlgili Bakanlıklar arasında Tek Sağlık yaklaşımına uygun bir sistemin oluşturulması ve birlikteliğin sağlanması
• Özellikle T.C. Sağlık Bakanlığı – T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı bünyesinde güçlü bir ’’Veteriner Halk Sağlığı’’ biriminin oluşturulması
• Türkiye Zoonotik Hastalıklar Milli Komitesinin daha etkin hale getirilmesi
• Zoonotik hastalıklara ilişkin Epidemiyolojik çalışmaların artırılması ve entegre bir veri tabanı oluşturulması
• Antimikrobiyal Direnç konusunda Ulusal nitelikte İzleme Sistemlerinin oluşturulması
• Tıp ve Veteriner Fakülteleri ile Araştırma Enstitüleri arasında Tek Sağlık yaklaşımına ilişkin işbirliğinin artırılması 
• Enfeksiyon önleme ve kontrol tedbirlerinin politikaları, programları ve uygulanması etkin kılınmalı, kaliteli ilaçların uygun bir şekilde kullanılması ve satışı düzenlenmeli ve teşvik edilmeli, bu konuda bilgilendirme çalışmaları yapılmalıdır. 
• Konuyla ilgili bilgilendirme çalışmalarının (Kongre, Sempozyum, Çalıştay vs.) Tek Sağlık anlayışına uygun bir şekilde yaygınlaştırılması.

Uluslararası ölçekte 2016 yılından itibaren 3 Kasım olarak kabul edilen ve bu yıl altıncısı kutlanan  “Tek Sağlık” gününün mesleğimiz, meslektaşlarımız ve ülkemiz için hayırlı olması dileğiyle.