Üstün Verimli Ticari Tavuk Sürülerinin Sırrı NEDİR?

Üstün verimli ticari tavuk sürülerinin sırrı NEDİR ?

Prof. Dr. F. Tahir Aksoy

ftaksoy@yahoo.com

Etçi ya da yumurtacı ticari sürülerin üstün verimli olmalarının sırrı her zaman merak konusu olmuştur. Bu yazıda bu konudaki bazı bilimsel yöntemlere kısaca değinmek istiyorum. Yazımın başında bu konudaki küçük bir anımı da anlatmak istiyorum.   

Seksenli yılların ortasında Danimarka işbirliği ile kurulmuş büyük bir entegre broiler üretim şirketinde çalışıyordum. Şirket adına İstanbul’da bir tanıtım toplantısı düzenlemiştik.  Toplantıyı izleyenler arasında birkaç tane genç gazeteci de vardı ve ilginç sorular soruyorlardı. Piliçlere çok büyümeleri için özel ilaçlar veriliyor mu, hormon kullanılıyor mu, antibiyotik kullanılıyor mu gibi sorulardı bunlar. Hepsi de birer dedektif gibi davranıyor dalgalandırıcı haberler yapabilecekleri bazı ipuçlarını yakalamaya çalışıyorlardı. Üretimde olabileceğini bekledikleri bazı hile ve yanlışları yakalamayı ve basında ilgi çekmeyi umdukları anlaşılıyordu. Ancak toplantının devamında sektörle ilgili çeşitli görsel sunumlar, anlatımlar ve konuşmaların ardından bu genç gazetecilerde büyük bir tavır değişikliği oluştuğunu izlemiştim. Toplantının sonuna doğru hepsi de saygılı bir tavır takınmışlardı. Toplantıdan ayrılırken tavukçuluk sektöründe bu kadar düzgün sağlıklı bir üretimin yapıldığını önceden bilmediklerini söylediler. Toplantıyı sonuna kadar izledikten sonra teşekkürler ederek ayrıldıklarını hatırlıyorum. 

İşin sırrı hayvan ıslahı yöntemlerindedir 

Üstün verimli, birörnek, hibrit, ticari tavuk sürüleri günümüzde ticari tavukçuluğun vazgeçilemez canlı materyalidir. Piliç eti ve yumurta üretiminde kullanılan üstün verimli ticari sürüler, değişik düzeylerde seçilmekte ve önceden denenip belirlenmiş bir plan ve program uyarınca doğal şekillerde melezlenip çoğaltılmaktadır.   Günümüzde üretilen ticari etçi veya yumurtacı piliç veya tavuk sürülerinin çok üstün verimli olması ve sürülerde birörnekliğin bulunması hayvan ıslahı konusunda geliştirilmiş olan ıslah ve yetiştiricilik çalışmalarının bir sonucudur. Bu konuya açıklık getirmek için tavuk yetiştiriciliği ile ilgili bazı terimleri hatırlamak yararlı olacaktır.

Gen kaynakları: Evcil tavuk (Gallus Domesticus) türü içerisinde bulunan tüm tavuk ırkları,  lokal ırklar, geçit ırkları ve kütür ırkları ile bunlardan üretilmiş soy, aile ve hatlar  gen kaynakları olarak kabul edilmektedir. Tüm bu kaynaklar gerektiğinde kullanılmak üzere titizlikle korunmalıdır.

Temel tavuk sürüleri: Islah çalışmalarına gen kaynakları arasından alınan bir genetik stok ile işe başlamak gerekir (gen havuzu). Çalışmaların başarısının, ele alınan grupların genetik potansiyeli ile sınırlı olacağı unutulmamalıdır.  Temel tavuk sürüleri, gen havuzu içerisinden, ekonomik verim özellikleri için seleksiyon yapılarak (additif gen etkileri) geliştirilmiş kültür tavuk ırkları veya soy ve hatlarıdır (pure line).

Damızlık sürüler: Damızlık kelimesinin sözlük anlamı  “”dölleri alınmak amacı ile üretilmiş üstün verimli hayvan””  olarak kabul edilebilir. Üstün verim ise daima değişik devirlerde farklı anlam taşımıştır. Buna bağlı olarak damızlık kavramı da daima değişiklikler göstermiştir. Ticari tavuk yetiştiriciliğinde damızlıklar, çoğaltmanın değişik aşamalarında; büyük büyük ebeveynler (great grand parents /GGP), büyük ebeveynler (grand parents /GP) ve ebeveynler (parents / P)  olarak adlandırılırlar.

Hibrit: Hayvan yetiştiriciliğinde, iki ayrı hayvan ırkının birleştirilmesine melezleme, elde edilen döllere de melez denir. Örneğin İsviçre Esmeri, Yerli Kara birer sığır ırkıdır. İsviçre Esmeri ile Yerli Kara birleştirmesi bir melezlemedir. Hibrit kelimesi ise ayrı türler arasında birleştirme anlamına gelir. Örneğin, at ile eşek birleştirmesi bir hibridasyon, bu birleştirmeden elde edilen katır ise bir hibrit’tir. Tavukçulukta Melez ve Hibrit kelimeleri yukarıda anlatılan klasik anlamları ile kullanılmamaktadır. Tavukçulukta bu iki kelime eş anlamda kullanılmaktadır. Değişik ırklar veya aynı ırk içindeki ayrı soy ve hat gibi farklı genetik yapıda olan tüm gruplar arasındaki birleştirmelere melezleme veya hibridasyon, elde edilen döllere de melez veya hibrit denmektedir.

Ticari tavuk sürüsü: Anne ve baba ebeveyn (parent) grupları arası melezleme (hibridsyon) ile elde edilmiş, piliç eti veya yumurta üretmek amacı ile kullanılan, üstün verimli, birörnek, çoğu kez melez azmanı (additif gen etkiler non additif gen etkileri = pozitif heterozis), hibrit, tavuk sürülerine ticari tavuk sürüsü denir.  

Melez azmanlığı konusundaki çalışmalar ilk defa 1908 yılında Shull ve East tarafından Amerika Birleşik Devletlerinde mısır üretiminde uygulanmıştır. Daha sonra zamanın tarım dairesi müdürü Henry Wallace Snr., melez mısır üretimi ile ilgili uygulamaları yaygınlaştırılmıştır. Bu çalışmalar sonucunda birim alanda verimliliğin yüzde 40-50 düzeyinde arttığı belirlenmiştir. Daha sonra 1920″li yıllarda Henry Wallace Jnr., babasının mısırlar üzerinde yaptığı çalışmaları yumurta tavukları üzerinde uygulamıştır. Sonuç olarak, birçok yakın akraba tavuk sürüsü ve bu sürüler arası birleştirmelerle melez döller elde edilmiştir. Bu uygulama daha sonralar Hy-line ya da Wallace yöntemi olarak tavukçulukta çok geniş uygulama alanı bulmuştur.

Melezleme konusunda, 1930″lu yıllardan sonra pek çok araştırma yapılmıştır. Melezleme ya da tavuk yetiştiriciliğinde sık kullanılan bir başka deyişle hibridasyon, her zaman üstün verimli döllerin elde edilmesine yol açmaz. Normal olarak bir yavrunun verimi, baba ve anneye ait verimlerin toplamının yarısına eşittir. Bu durum, genlerin toplamalı etkilerine bağlıdır. Fakat toplamalı olmayan gen etkilerinin ortaya çıkması durumlarında yavruya ait verim, anne ile baba veriminin ortalamasından ya daha fazla (pozitif heterozis) veya daha az (negatif heterozis) olarak belirlenecektir. Pozitif heterozis, melez azmanlığı (Hybrid, Vigor, Nicking) olarak da anılır. Her melezleme, üstün verimli döller üretmeyi sağlamaz. Test birleştirmeleri ile önceden hangi gruplar arasında yapılan birleştirmelerin melez azmanı döller vereceği (combining ability) belirlenmeli ve daha sonra bu melezlemeler büyük boyutlarda tekrarlanmalıdır. Bu amaçla kullanılan değişik birleştirme sistemleri aşağıda olduğu gibidir: -Seçilen soylar arası melezleme, -Hat yetiştirme ve seçilen hatlar arası melezleme, -Karşılıklı devamlı seleksiyon, -Bir deneme hattına göre karşılıklı devamlı seleksiyon.

ÜSTÜN VERİMLİ TAVUK ÜRETİMİNİN GETİRDİKLERİ

İnsanlığın geleceği konusunda yapılmış çeşitli varsayımlar arasında etki uyandırmış olan bir tanesi, Roma Kulübü olarak anılan özel bir kuruluşun MIT’ye (Massachussets Institute of Technology) hazırlattığı bir rapordur (1972). Bu yayında, nüfus ve sanayi üretiminin sabit hızla artacağı, besin maddesi ve hammadde artışında sınırlar olduğu ve dünyanın hammadde kaynaklarının tükeneceği ve nihayet çevre kirliliğinin giderek artacağı görüşü savunuldu. Büyük yankı yapan bu çalışma 18. yüzyılın sonlarında tartışılan MALTHUS teorisini biraz andırıyordu. Thomas Robert Malthus (d. 1766 – ö. 1834) İngiliz din adamı, nüfus bilimci ve ekonomi politik teorisyenidir.  İnsanların geleceği konularında karamsar kuramları ile ünlüdür.  1789 yılında, nüfusbilimi için çok önemli kurallara imza atan çalışması, “Nüfus Artışı Hakkında Araştırma“yı yayımladı. Daha sonra 1803 yılında bu eserini gözden geçirip tekrar yayımladı. Çalışması büyük yankılar uyandırmış ve birçok yeni tartışmaya neden olmuştur. Bu fikrinin temeli şudur; uygun şartlarda herhangi bir kısıtlayıcı faktör (salgın hastalık vb.) yoksa insan nüfusu geometrik dizi biçiminde artar (2, 4, 8, 16, 32, 64, …), oysa besin maddeleri üretimindeki artış  aritmetik dizi biçimindir (1, 2, 3, 4, 5, 6,). Malthus”un düşünceleri daha kendisi hayattayken büyük tartışmalara neden olmuştur. Bugün hala Malthus”u savunanlar bulunurken, onu eleştirenlerin sayısı da hayli fazladır. Her ne kadar Malthus”un ve Neo-Malthusçuların 20. yüzyıl için öngördükleri sefalet ve kriz (aşırı nüfus artışı karşısında yetersiz gıda üretimi) sanayileşmiş ülkelerde yaşanmamış olsa da, bu tür bir krizin yaşanmamasında gelişen teknolojinin büyük payı vardır. Bu teknolojiler arasında tavukçuluk sektörünün gelişmesi ve özellikler üstün verimli ticari tavuk tiplerinin üretilmesinin önemli bir yeri olduğu da bilinmektedir.

Not: Kaynaklar listesi yazardan temin edilebilir.