AB-TÜRKİYE Üretici Örgütlüğü ve Değişim

Örgütlenme, işbirliği, disiplin ve sorunları birlikte göğüsleme istek ve azmine sahip bir grup

kişinin belirlenmiş bir hedefe ulaşmak için gerekli düzenlemeleri yapmak amacıyla belli

kurallar çerçevesinde bir araya gelmeleriyle oluşturulan bir kurumsal bir sistem olarak

tanımlanabilir. Önce çerçeve kuralların yerli yerine oturtulması, sonra aynı hedefe yönelmiş

ve bunun gereklerini yerine getirmeğe hazır bireylerin birlikteliğinin sağlanması ve her

şeyden önemlisi, atılan ilk adımlara süreklilik kazandırılarak, çalışmaların sekteye

uğramasının önlenmesi gerekmektedir. Bütün bu koşulların yerine gelmesi, örgütlenmeyi

gerçekleştiren çekirdek grubun ilk hareketi başlatmasından sonra karar alma ve örgütün

işlevlerini sürdürme konumundaki kadroların gayret, iddia ve inançlarının derecesiyle

ilgilidir. Örgütün ilgili kesim çalışanları ve ekonomi içindeki yerine bağlı olarak bu

sürekliliğin sağlanmasının zorunlu olduğu durumlarda devletin de devreye girerek karşılaşılan

darboğazın aşılmasına katkıda bulunması beklenebilir (Eraktan 2001).

Bir ekonomi sektörü olarak tarımda da çeşitli amaçlara ulaşılabilme ancak bazı örgütlerin

varlığı ile mümkündür. Ancak, örgütlenme toplumda belli bir sosyal ve ekonomik gelişmişlik

düzeyine ulaşmayı gerektirdiğinden, tarım kesimine de aynı toplumsal bilinç düzeyinin

yansımış olması önem taşımaktadır.

Bütün bu gerçekler ve ön koşul durumundaki beklentiler Türk tarımı ve Türk tarımındaki

örgütlenme açısından da geçerlidir. Örgütler sadece ilgili kesim çalışanlarını değil, bir ülkenin

tarım politikasını yönlendirmede oynadıkları rol nedeniyle, tüketici ve aracı kesimin

ekonomik faaliyetlerini de etkilerler. Bu açıdan da örgütlerin güçlendirilmeleri ve işlevlerini

hakkıyla yerine getirebilecek konuma eriştirilmeleri büyük önem taşır. Gücün kaynağında ise

bilgi yatar. Bir toplumun yalnız kendisine ait bilgilerle donanması, gelişmek için gerekli

karşılaştırmayı sağlamada yetersiz kalınmasına yol açar. Bu açıdan, hangi konuda olursa

olsun, bu arada örgütlenme konusunda da başka ülkeler örneklerini izlemede sayısız yarar

vardır. Özellikle hem örgütlenme açısından önemli örnekler sunan, hem de tam üye adayı

konumunda olmamızın getirdiği uyum mükellefiyetleri açısından AB ülkelerindeki durumun

bilinmesi gerekmektedir.

Her ülkede tarımın örgütlenmesi ülkenin tarımsal yapısı, uygulanan tarım politikaları ve

bunların getirdiği ihtiyaçlar çerçevesinde farklı özellikler gösterebilir. Bazı ülkelerde

toplumsal dinamikler ve birikimler örgütlenmenin yaygın ve güçlü olmasını sağlarken, bazen

devletin yönlendirmesiyle örgütlenme sağlanır, bazen de devletin örgütlenmeye gerekli önemi

vermemesi nedeniyle, üreticiler bireysel çabalara dayalı faaliyetleri kaçınılmaz bir çalışma

biçimi olarak kabullenme durumunda kalırlar. Örgütlenmenin bir eşgüdüm sorunu olduğu ve

ancak bu yolla hedeflere ulaşmanın kolaylaşacağı konusunda bir inanç yaratılmadıkça, her

alanda sorun yaşanması tehlikesinden kurtulmaya da imkan yoktur. Bunun örneklerini Türk

tarımı ve tarım politikasının her kademesinde gözlemlemek mümkündür.

Çiftçilerin örgütlenmesi genelde iki hedefe yönelik olarak ortaya çıkar: üretim ve pazarlama

alanında daha güçlü duruma gelmek ve çiftçinin üretim ve piyasa koşulları hakkında

bilgilendirilmesi ve çıkarlarının korunması. Bu hedeflere bağlı olarak da ekonomik bir

örgütlenme yapısı altında toplanılır veya bir mesleki örgütlenme yolu tutulur. Ama bir örgüt

temel işlevleri itibariyle hem mesleki, hem ekonomik örgüt olma özelliği gösteremez.

Her ülkede örgütlenme ulusal hukuk kuralları çerçevesinde yürütülür. Bu nedenle kuruluşun

işlevleri rekabet hukukunu ilgilendirmediği sürece AB üyesi ülkelerde de örgütlerin oluşumu

ulusal hukuk yaklaşımına bağlı olarak farklılıklar gösterir. Bu nedenle üretici örgütlenmesi

her ülkede aynı şablona oturtulmadığı gibi, federatif yapıdaki devletlerde eyaletler arasında da

üretici kuruluşlarının işlev ve yönetimleri farklılık gösterebilmektedir.

Mesleki örgütler olarak AB üyesi ülkelerde farklı yapılarda Ziraat Odaları ve Çiftçi Birlikleri

vardır. Ziraat Odaları genelde çiftçinin çıkarlarını savunan, devlet ile çiftçi arasında bilgi ve

yönlendirme açısından aracılık yapan, çiftçi kayıtlarını tutan, çiftçi eğitim ve tarımsal

araştırma hizmetlerini gören, hatta bazı ülkelerin bazı eyaletlerinde AB politikalarının

yürütülmesini izlemekle sorumlu tutulabilen kuruluşlardır. Bu yönleri ile üretimde yol

gösterici, araştırıcı, denetleyici, ama pazarlama hizmetlerine girmeyen bir faaliyet biçimleri

vardır.

Çiftçi birlikleri çeşitli ülkelerde farklı biçimlerde oluşturulmuşlardır. Kimi ülkelerde ulusal,

bölgesel ve yerel birlikler, kimi ülkelerde siyasi partilerin alt grubu gibi çalışan birlikler,

kiminde federal yapının özelliği olarak kendi içinde dikey birleşmesini tamamlamış, ama

farklı siyasi ve dini yaklaşımlar içinde olan kişilerin katıldığı ve birbirinden bağımsız çalışan

birlikler, kiminde bazı dernek yapılarında olduğu gibi, genç çiftçilerin ayrı bir birlikte, belli

bir yaşın üstündekilerin farklı birlikte bir araya geldiği birlikler vs. şeklinde değişik özellikler

gösterir. Birbirinden bu tür farklı yönleri olan aynı ülke içindeki birliklerin çoğu zaman

birbirleri ile ilişkileri kopuktur ve rekabet halinde olabilirler.

Çiftçi mesleki örgütlerinin mantığı tarım tekniğindeki gelişmeleri çeşitli yollarla çiftçilere

aktaracak, devlet politikalarının üye çıkarlarına ters düşmesi halinde bu çıkarları koruyacak,

ama bir kamu kuruluşu olarak devlete hem araştırma, inceleme ve eğitim yoluyla, hem

çiftçilere ödenecek devlet yardımlarının dağıtımı işlerinde destek olacak kuruluşlar olarak

hizmet vermektir (Abel 1967). Örneğin Almanya’da 1890lı yıllarda kurulan Ziraat Odaları bu

yönde faaliyette bulunmaktadırlar. Ayrıca çeşitli gönüllü birlikler oluşturulmuştur. Bu

birlikler Ziraat Odalarının bulunduğu eyaletlerde daha az etkindir. Ama tarım politikası

yürütücülüğünün (yeni adıyla Tüketicinin Korunması, Gıda ve Tarım Federal Bakanlığına

bağlı) Tarım Daireleri eliyle yapıldığı eyaletlerde daha güçlenmişlerdir. Bununla beraber,

(Bayerische Bauernverband gibi) çiftçi birlikleri ve (Deutsche Landwirtschaftsgesellschaft-

DLG) çiftçi toplulukları ne çiftçilere yardım verilmesi, ne girdi sağlanması, ne de pazarlama

konularında bir rol oynar. Bunların faaliyetleri ana hatları itibariyle, sorunlara çözüm aramak,

lobi faaliyetleri yürüterek politikacılara etki yapmak, çiftçiye danışmanlık hizmetleri yapmak,

pazarlamadaki ve piyasadaki boşlukları göstermek, halkla ilişkileri yürütmek ve reklam

yoluyla ürünlerin kalitelerini yükseltmeğe çalışmak şeklinde özetlenebilir. Bunun yanı sıra

Birlikler Tarım Bakanlığının gözetiminde yürütülen tarım eğitimine katkıda bulunmaktadırlar.

Bu eğitim çiftçilerin Topluluk yardımlarından yararlanabilmeleri açısından gereklidir.

Birlikler ayrıca isteğe bağlı olarak yetişkin eğitimi de yapmakta, çiftçiler bilgisayar,

pazarlama, vergi, muhasebe ve diğer çeşitli alanlardaki kurslarla eksik yönlerini

geliştirmektedir.

Bütün AB üye ülkelerindeki çiftçi birlikleri, aynı zamanda AB düzeyinde bir Tarımsal

Organizasyonlar Komitesine (COPA) katılarak, daha üst bir örgütte de temsil edilmektedirler.

COPA her ülke ve her ülkenin bölgelerinin sorunları ve talepleri, hatta bazı ülkelerde çıkarları

bile farklı olmakla beraber, çiftçiler için ortak çıkar anlamına gelen tarım konularındaki

kararlara temel oluşturan Komisyon tekliflerinin hazırlanmasına bir lobi kuruluşu olarak

etkide bulunur. COPA içinde yer alan üye ülkeler çiftçi meslek örgütleri arasında ticari bir

rekabet değil, işbirliği bulunur. COPA, satış kaygısı olmaksızın, birbirinden çok farklı

sorunları olan çiftçi kitlelerinin ortak çıkarlarını savunmaya çalışır.

Buna karşılık ekonomik örgütler olarak kooperatifler, üretici örgütleri/grupları/toplulukları,

sermaye kuruluşları, hatta Fransa’da olduğu gibi sendikalar üretimi yönlendirme ve ürünü

pazara hazırlama görevini üstlenebilirler.

Tarım kooperatifleri üretimden pazarlamaya ve üretilen ürünlerinin işlenerek satılmasına

kadar her aşamada etkindirler. Kooperatifler kooperatifçilik ilkeleri çerçevesinde ulusal hukuk

düzeni içinde kurulurlar. Her üye ülkede farklı ürün gruplarının pazarlanmasında

kooperatiflerin payı, aşağıdaki çizelgede görüldüğü gibi farklılık gösterir. Kimi ülkelerde kimi

ürünlerin tamamına yakını kooperatiflerce piyasaya sürülürken, örneğin Portekiz’de

kooperatiflerce hiç ürün pazarlanmıyormuş gibi bir görüntü ortaya çıkmıştır. Oysa pazarlama

alanında çalışan üretici örgütlerinin yüzde 64’ü (1999 verileri itibariyle) kooperatif yapıda

örgütlenmişlerdir (dos Santos Campos 1999). Bu da tarım ürünlerinin pazarlaması açısından

genel anlamda üretici örgütlerinin de önemini ortaya koymaktadır. 2000li yıllarda Türkiye’de

üretici örgütlenmesi içinde artan bir şekilde öne çıkartılmaya başlanan ve “Üretici Birlikleri”

adı altında kurulmaları 58. hükümetin Acil Eylem Planında yer alan üretici örgütleri hakkında

genel bir bilgi verilmesinde yarar bulunmaktadır.

2.2.1. Üretici Örgütleri/Grupları/Topluluklarının Kuruluşu

Üretici örgütleri/toplulukları/grupları üyelerine tarım ürünleri üretiminin piyasanın

ihtiyaçlarına uyumu, tarım ürünleri arzını bir araya getirerek üreticinin alıcılar karşısında

güçlendirilmesi için üretim ve satış açısından ortak kurallar geliştirirler. Bunlar üretim ve

satışta yatay işbirliği arayışının simgesidirler.

Hollanda’da 19. yy.ın son çeyreğinde oluşmaya başlayan ekonomik örgütlenmeler 1950

yılında yürürlüğe giren bir yasa ile başlayan günümüz Hollanda çiftçi örgütlenmelerinin

kuruluşuna öncülük etmiştir (Bartsch 1975). Üretici örgütleri (toplulukları/grupları) adı

verilen örgütlenme biçiminin AET’nin kurucu üyesi olan ülkelerde oluşturulması 1962 yılında

tarım ürünlerinin üretim ve ticaretinde genel rekabet kurallarına uyum konusunda alınan

kararlar sonrasına dayanmaktadır (26/62 sayılı tüzük- OJ 1959-1962). Daha Topluluğun

kuruluşu öncesi Hollanda, (özellikle meyve ve sebze alt sektöründe) çok iyi işleyen bir

örgütlenme sisteminin örneğini verdiğinden, Komisyonun 1960 yılındaki OTP konusundaki

teklifinde Hollanda’da uygulanan sistemin bazı özelliklerinin oluşturulacak olan piyasa

mekanizmalarına yansıtılması öngörülmüştür. Ayrıca Topluluğu kuran üye ülkelerden

kuzeyde olanların başarılı kooperatifçilik deneyimleri örnek alınmıştır. Bu örgütlerin üretim

yardımlarının yönetimi, kalite kontrol kuralları gibi alanlarda düzenleyici olabilecekleri

düşünülmüştür. Bu örgütlerin pazarda güçlerin birleştirilmesiyle sınırlayıcı uygulamalara

gitmesi ve ayrımcılık yapması tehlikesi karşısında ise kamu hukuku önlemleri ve bu

örgütlerin olanaklarının katılmayanlara da yaygınlaştırılması yoluna gidilmesi öngörülmüştür

(Barents 1994).

1960lı yıllarda küçük ve orta boy tarım işletmelerinin pazarda oluşan fiyatı kabullenme

durumunda olmaları, pazara hakim olamamaları ve üretimlerini piyasa talebine göre ayarlama

kabiliyetine kavuşmamış olmaları piyasalarda önemli sorunlar yaratmaktaydı. Bu nedenle

ortak piyasa düzenlerinin uygulanmasını mümkün kılmak için ulusal piyasa organizasyonları

olan üretici örgütleri oluşturulması, bunlar eliyle kurallar getirilmesi ve bu kuralların sadece

üye olan üreticilere değil, üye olmayan üreticilere de yaygınlaştırılması fikrinden hareket

edilmiştir (Bendel 1982). Bu örgütler eliyle arz yönünden olan yapısal eksiklikler

karşılanmaya çalışılmak istenmiştir.

1966 yılında kurulan ortak meyve ve sebze rejimi içinde üretici örgütlerinin de kurulması ve

teşviki öngörülmüştür (159/66 sayılı tüzük- OJ 192, 27-10-66). Böylece 1962 yılından beri

sürmekte olan çalışmaların sonucunda üretici örgütleri Topluluk içi piyasa desteğinin bir

unsuru olarak önemli bir rol oynamaya başlamıştır. Aksi halde ürün fazlası verilen başka

ürünlerde olduğu gibi, piyasaları büyük ölçüde dalgalanma gösteren, dayanıksız ürünler olma

özelliği taşıyan ve üreticileri de güçlü olmayan meyve ve sebzelerin satın alma, depolama ve

ürün fazlalıkları sorunlarının çözümünün de Topluluğun sorumluluğu altında olması

gerekirdi. 159/66 sayılı tüzükle üye devletlere bu örgütlerin kuruluşundan sonraki üç yılda

gittikçe azalan miktarlarda yardım etme olanağı tanınmıştır. Bu yıllık yardım üretici grubunun

pazarladığı ürün değerinin yıllara göre %3, %2 ve %1’i oranında olmuştur. FEOGA

Yönlendirme Bölümü üye devletlerin yapmış oldukları bu yardımın %50sini üstlenmiştir.

1967 yılında ise yumurta (122/67 sayılı tüzük) ve tavuk eti (123/67 sayılı tüzük) (her ikisi için

de bkz. OJ 1967) piyasa düzenlemeleri getirilmiş ve bunlarda da üretici örgütleri eliyle

üretim, işleme, pazarlama ve kalite unsurunun yönlendirilmesi öngörülmüştür. Yalnız bu

piyasa rejimlerinde yardım düşünülmemiştir.

1967 yılında Komisyon üretici örgütleri ve üst birliklerinin kurulmasını teklif etmiştir

(COM(67)68 final). Bununla üye devletlerin bu tür örgütlerin oluşturulmasının teşviki

konusunda uyacakları genel kurallar belirtilmek istenmiştir. Ancak 1970li yıllara kadar bu

alanda bir ilerleme olmamıştır. Bu arada Komisyon üretici örgütlerini güçlendirme yoluyla

pazar yapısının iyileştirilmesi görevinin ulusal devletlerde olduğunu öne sürerek üye

devletlerce kuruluş aşmasında yapılan yardımlara Topluluğun katkısının düşürülmesi

önerisini getirmiş, (önce %30, sonra %25 teklif edilmiş), ancak bu Konsey’ce

benimsenmemiştir.

Değişik ürünler için farklı yıllarda oluşturulan piyasa mekanizmaları içinde üretici örgütlerine

de yer verilmiştir. Başlangıçta üretici örgütleri/toplulukları dört piyasa düzenlemesi içinde ele

alınmıştır; şerbetçiotu (1697/71 sayılı tüzük, 26-7-1971 -OJ 175/1), meyve ve sebze (1035/72

sayılı tüzük, 18-5-1972 – OJ L 118/1 ), balık ürünleri (3796/81 sayılı tüzük, 31-12- 1981- OJ

L 379/1) ve yağlar (136/66 sayılı tüzük 22-9-1966 ve daha sonra 1413/82 sayılı tüzük, OJ L

162/6).

Şerbetçiotu ortak piyasa organizasyonu (OPO) içinde üretici örgütlerinin kurulması sırasında

üye devlet yardımları serbest bırakılmış, ancak Topluluk katkısı %25 ile sınırlanmıştır. Bu

yardımın şerbetçiotu ekiliş alanlarının düzenlenmesi ve daha uygun çeşitlerin üretilmesi

aşamasında belli bir süre yapılması (1975 yılı sonuna kadar) seçeneğinin tercihi halinde bu

yardımlar için yapılan harcamaların %50sinin FEOGA- Yönlendirme Bölümü tarafından

ödenmesi öngörülmüştür. 1976-1977 yıllarında genel bir üretici grupları rejimi getirilmek

istenmiş, ancak bazı ülkelerde üretim ve pazarlama yapısının iyi oluşturulmuş olması

nedeniyle, üye devletler arasındaki farklılıkların artması her devleti kapsayan genel bir rejim

oluşturulmasını önlemiştir. Şu halde üretici örgütleri açısından üye ülkelerin birbirinden

tamamen farklı yapılarda, dolayısıyla konu ile ilgili olarak farklı görüşlerde olmaları 1966

yılında kurulan ortak meyve ve sebze rejimi(1035/72 no.lu tüzük) nedeniyle 1978 yılına kadar

temel bir tüzük geliştirilememiştir. O arada ipekböceği yetiştiricileri için özel önlemler

çerçevesinde (707/76 sayılı tüzük, 25-3-1976- OJ L 84/1) üretici örgütleri kurulması

öngörülmüştür. Sonunda üreticilerin örgütlenmelerinin pazar yapısının istenilen gelişmeyi

göstermediği alanlarda teşviki daha uygun görülmüştür. Başlangıçta İtalya için düşünülen

önlemlerin daha sonra ihtiyaca göre diğer ülkelere de yaygınlaştırılması kabul görmüştür

(1360/78 sayılı tüzük, 19-6-1978- OJ L 166/1). İtalya’nın dışında Belçika ve Fransa’nın bazı

dağlık bölgelerinde ve deniz aşırı sömürgelerinde üretici örgütleri kurulması

kararlaştırılmıştır. Bu daha sonra Yunanistan, İspanya ve Portekiz’in katılımıyla bu ülkelere

ve İrlanda ile Fransa’nın diğer bölgelerine de yaygınlaştırılmıştır. Bu bölgelerde çeşitli

ürünler için (örneğin et, tavuk eti peynirler, kuru yem zeytinyağı, üzüm şırası) üretici örgütleri

kurulması imkan dahiline girmiştir. Pamuk için de (389/82 sayılı tüzük, 15-2-1982- OJ L 51)

Yunanistan’ın tam üyeliği sonrası getirilen bir düzenleme bulunmaktadır. Bu yolla sadece

örgütlerin kuruluş aşamaları için değil, toplama, çırçırlama, depolama ve ambalajlama

işlemlerinde yapısal iyileştirmelere katkıda bulunma amacıyla da yardım yapılması karara

bağlanmıştır. Yunanistan’la beraber İtalya ve İspanya da bu rejimin içindedir.

Bütün bu mevzuat çerçevesinde kurulan üretici gruplarının ülkelere göre dağılımları farklıdır.

Örneğin, Belçika ve Hollanda’da çok uzun zamandır mevcut kooperatif hareket nedeniyle bu

üretici gruplarının kurulması fazla yaygın olmamıştır. Örneğin hububat, sığır ve domuz eti,

yem bitkisi üretimi alanında Belçika’da hiçbir üretici örgütü kurulma müracaatı olmamıştır

(952/97 sayılı tüzük, 20-5-1997- OJ L 142). Bu yüzden kuruluş yardımları yapılmasına

ihtiyaç fazla olmamıştır. Buna rağmen örneğin meyve ve sebze pazarlamasında üretici

gruplarının payı bu iki ülkede %71, Fransa’da %55, İspanya’da %50, İtalya’da %30dur. Buna

karşılık, bu tip üretici organizasyonlarının olmadığı İngiltere’de bahçe tarımının göreli olarak

önemsizliğine rağmen, bu kuruluş yardımları önem taşımaktadır. Bununla beraber zaman

içinde bu örgütlerin AB çapında kuruluşlarını tamamlamış olması ve çeşitli ürünlerin Ortak

Piyasa Düzenlerini kuran tüzükler içinde gene bu örgütlerin kuruluş ve işleyişi ile ilgili

kurallar yer aldığından, 952/97 sayılı tüzük, yerine yenisi getirilmeksizin yürürlükten

kaldırılmıştır.

Üretici örgütlerince pazarlanan diğer ürünlerden şerbetçiotu, bu ürünün geleneksel olarak

yetiştirildiği yerler için önem taşımaktadır. Üretim sözleşmeli olarak yapılmaktadır. Bir süre

sonra bu yardımların verilerek örgütler oluşturulması işlemi sona ermiştir. Pamukta ise

Yunanistan kuruluş ve yatırım yardımları yapmaktadır.

Hemen hemen bütün ürünler için kalite ve kantite açısından arzı talebe göre ayarlama, uzun

süreli satış sözleşmeleri ile üretici ve alıcı konumundaki kesimler arasında işbirliği yaratacak

yönde faaliyette bulunma amacını güden üretici örgütleri kurulmuştur. Bütün bu örgütlerin

temel görevi ilgili ürünün piyasasında denge sağlamak, satış koşullarını belirlemek ve

üreticinin üretimini piyasa koşullarına göre düzenlemesini sağlamaktır. Bu örgütlerin

hepsinde üye devlet tarafından tanınma koşulu bulunmaktadır. Ama bunların üstlendikleri

görevler, onay için gerekli ön koşullar ve üyelik birbirinden çok farklı olabilmektedir.

Ülkelere ve ürün gruplarına göre bu örgütler farklı hukuki özellikler de taşıyabilmektedirler.

Örneğin, şerbetçiotu, ham tütün ve ipekböceği kozası yetiştiricileri herhangi bir kartelleşme

ile ilgili hukuki düzenlemeye konu olmaksızın fiyat belirleyebilir ve bu amaçla gerekli

önlemleri alabilir. Buna karşılık İtalya, Fransa’nın bazı bölge ve departmanları, Belçika,

Yunanistan, İspanya, Portekiz, İrlanda, Avusturya ve Finlandiya’da genel veya bölgelerle

sınırlı düzenlemeler getirilmekte, tarla ürünleri, hayvansal ürünler ve bazı işlenmiş tarım

ürünleri için Komisyon kartelleşmeye karşı bazı kararlar alabilmektedir. Meyve-sebze ve su

ürünleri için ise, bu örgütlerin geri çekme fiyatı ile piyasadan ürün almaları nedeniyle kartel

hukukunun özel düzenlemeleri geçerlidir. Bunlarda üyelere satılmayan ürünler için bir

tazminat ödenmesi söz konusudur. Bunun dışında bir alım-satım tekeli olan İngiltere’deki Süt

Pazarlama Bordu bir üretici örgütü olduğu halde tekel özelliği nedeniyle 1 Ocak 1995 den

itibaren kaldırılmıştır. Bunların dışında başta Yunanistan olmak üzere pamuk üretilen

bölgelerde kurulan üretici toplulukları ve bunların üst birlikleri, farklı bir muameleye tabi

olmakla beraber, kartel kuralları bunlar için de geçerlidir. Bu üretici örgütleri hangi ürüne

yönelik ve hangi hukuki düzenleme içinde olursa olsun demokratik ve rekabet hukukuna

uyması gereken kuruluşlardır.

Üretici örgütleri çiftçilerin gönüllü katılımlarına dayanmakta, ancak devletin onayı ile

kurulmaktadır. Kuruluşu için örgütün belli bir üye sayısına ulaşmış olması, asgari bir

miktarda ürün pazarlıyor olması, üyelerine çevre dostu üretim yapmaktan, depolama, tasnif,

pazarlama, defter tutma ve bütçe tekniğine kadar çeşitli konularda bilgi aktarma ve bir eylem

planı yapmış olması gibi kurallar aranmaktadır. Örgüt işlerini bu eylem planına göre

yürütmektedir. Burada üretimin iyileştirilmesi, pazarlamanın teşviki, tüketiciye yönelik ürün

pazarlaması, çevre dostu ve ekolojik üretim ve örgütün piyasada satılmayan ürünleri geri

çekmesi gibi hedeflerden en az biri esas alınır.

Üretici örgütlerinin kuruluşunu kolaylaştırmak için üye ülkeler kuruluşunun ilk beş yılında

kuruluşu teşvik ve yönetimi kolaylaştırmak için yardım yapabilmekte ve yardım

harcamalarının bir kısmını karşılamak üzere doğrudan veya kredi kuruluşları eliyle özel

koşullarla kredi açabilmektedirler. Buna karşılık üye ülkeler üretici kuruluşlarının işlevlerini

yerine getirmeleri için gerekli önlemleri almakta ve yükümlülüklerini yerine getirmeyen

kuruluşlar için yaptırım uygulamaktadırlar.

Yukarıda belirtilen amaçlara erişebilmek için üreticilerin ve doğrudan örgütün bazı

yükümlülükleri yerine getirmeleri gerekmektedir. Üretici üretimin ve pazarlamanın ne şekilde

yapılacağı ve çevre korunması konularında konulan kuralları uygulamakla yükümlüdür.

Bunun karşılığında üyeler örgütün demokratik denetimini ve alınacak kararların da sınırsız

denetimin hesaplayacak kurallardan yararlanmaktadırlar.

Üretici kuruluşları bir çalışma planı hazırlayarak, burada öngördüklerini uygulamak, üye ülke

ve Topluluk denetimine açık olmak, çalışmalar hakkında gerekli her türlü istatistiği toplamak

ve bir işletme fonu kurmakla yükümlüdür.

Üye devletlerde yürütülen pazar politikasının bir unsuru olarak düşünüldüğü için üretici

örgütleri/toplulukları/ gruplarının tabi olduğu kimi yönetimle ilgili kurallar birbirinden farklı

olabilir. Almanya’dakine göre Fransa’da devletin üretici örgütlerine etkisi daha fazladır.

Almanya’da sözleşmeli tarımı düzenleyen bir yasa bulunmayıp, bu Medeni Kanun çerçevesinde

ele alınırken, Fransa’da bunu düzenleyen bir yasa bulunmaktadır. Almanya ve Fransa’da üretici

toplulukları özel hukuk kurallarına tabi iken, Hollanda’da kamu hukuku içinde ele alınırlar. Özel

hukuktan farklı olarak kamu hukukunun geçerli olduğu durumlarda ilgili ekonomik faaliyet

alanına giren teşebbüslerin ilgili kuruluşa katılmaları mecburidir. Almanya’da kamu hukukuna

tabi olan kuruluş tarım ürünleri ve gıda maddelerinin yurtiçi ve yurtdışı piyasalarının merkezi

olarak teşviki, piyasa ve fiyat raporlarının tutulduğu merkezi teşkilatlardır ve bunlar branş

birliklerinin yerini tutarlar. Fransa’da ise kamu hukukuna bağlı olarak çalışan çeşitli piyasalara

yönelik kurulmuş “pazar daireleri” bulunmakta, bunlar Ortak Piyasa Organizasyonu

çerçevesinde alınan önlemleri düzenlemektedirler. Hollanda’da “ekonomik örgütler” adını

taşıyan üretici örgütleri, diğer sektörler yanında daha çok da tarımda ve gıda sanayiinde

kurulmaktadır. Ama perakende ve toptan ticaret ve el sanatları alanında da oluşturulmuş

kuruluşlar vardır. Bunlar ya yatay (tek bir piyasa aşaması için) veya dikey (aynı ürün veya ürün

grupları için bütün ekonomik aşamalarda olan) birleşmelere girmektedir. Yatay birleşmelerde,

örneğin üretim, işleme veya pazarlama aşamalarından birinin ele alındığı aynı ürün veya ürün

grubunu yetiştiren işletmeler veya bu ürün veya ürün gruplarının perakende satışı ile uğraşan

birleşmeler gündeme gelmektedir. Dikey birleşmelerde ise aynı ürün veya ürün grubunun

üretiminden diğer bütün pazar aşamalarına kadar uğraşan işletmelerin hepsinin bir araya geldiği

kuruluşlar anlaşılmaktadır (Winkler 2003). Hollanda’daki sistem daha karışıktır. Ama hem

yasalarının daha OTP diye bir kavramın bulunmadığı zamanlardan beri yürürlükte olması ve

yerleşmiş olması, hem hitap edilen tarımsal nüfus miktarının azlığı (toplam 282 000 kişi)

sistemin işleyişini kolaylaştırmaktadır.

Bu üretici örgütleri kooperatif, ekonomik birlik, sermaye şirketi, sendika gibi herhangi bir

organizasyon şeklinde örgütlenebilir. Ama böyle bir üretici örgütü olabilmesi için üstlendiği

görevleri yerine getirmesi ve devlet tarafında kuruluşunun onaylanmasıyla kalınmayıp,

denetiminin de yapılması gerekmektedir.

Meyve-sebze, tütün, balıkçılık ve su ürünleri piyasa düzenlemelerinin güçlendirilmesi için

ayrıca aynı üretim dalında faaliyet gösterenlerin gönüllü olarak kurdukları interdisipliner

birlikler öngörülmüştür. Şarap alt sektörü için de branş örgütleri kurulabilmektedir. Bunlara

aynı ürünün üreticileri, pazarlayıcıları ve işleyicileri katılabilmektedir. Ancak böyle bir

birlik/örgüt kurabilmek için bu üretici, pazarlayıcı ve işleyicilerin piyasada önemli bir oran

oluşturmaları ve onlara bağlanan örgütlerin bir kısmı veya tamamında inisiyatif kurmaları

gerekmektedir. Bu tür dikey birleşmelerin kuruluşu hem üye devlet, hem de Komisyonun

onayına bağlıdır. Onay alan branş birlikleri için iki özellik geçerlidir. Bir kere Topluluğun

kartelleşme ile ilgili hukuki mevzuatından belirli koşullar altında muaf tutulmaktadırlar. Ama

bu muafiyetin de bazı sınırları vardır. Her şeyden önce, üye ülkedeki yasal kuralların bu tür

birleşmelere izin vermesi gerekir (örneğin Federal Almanya Cumhuriyetinde yürürlükteki

Kartel Yasası bu tür birleşmelere izin vermemektedir).

Hem zayıf olan çiftçi örgütlenme yapısının güçlendirilmesi, hem AB üyeliği halinde Ortak

Piyasa Organizasyonlarının işleyişinde rol alacak örgütleri oluşturabilmek için kuruluşu

öngörülen Üretici Örgütleri Yasa Tasarısı üzerinde çalışılmakta ve bu tasarının yasalaşması

58. Hükümet tarafından Acil Eylem Planı içine alınmış bulunmaktadır.

Tasarı örgütlerin gönüllülük esasına dayalı olarak Dernekler Kanunu, dolayısıyla Medeni

Kanun çerçevesinde yukarıda sayılan amaçları yerine getirmek için kurulmasını

öngörmektedir. Bir çerçeve kanun niteliğinde çıkartılması düşünülen tasarıda, çeşitli ürünlerle

ilgili olarak üretici birliklerinin kuruluşunun yönetmeliklerle düzenlenmesi esas alınmaktadır.

Tasarı ile getirilmek istenen kuralların, tasarı henüz son şeklini almadığı için ayrıntıları ile

verilmesi uygun değildir. Ama tasarı ile getirilmek istenen kuralların AB mevzuatına

uygunluğunun araştırılması ve bu alandaki AB düzenlemelerinin temellerinin tartışılması

amacıyla Mart 2003’de AB’nin TAIEX Ofisinden gelecek uzmanlar Ankara’da ilgililerle

birlikte konu üzerinde çalışmalar yürüteceklerdir. Kuşkusuz Türkiye’de üretici örgütü özelliği

taşıyan organizasyonların kurulması örgütlenme sorununun çözümü anlamına gelmemektedir.

Bunların kurulması, faaliyete geçmesi ve yaygınlaşması yalnız yasa ile olmaz. Bu kuruluşların

finansman, yönetim, denetim, deneyim sorunları kadar, örgütlenmenin önünde en büyük engel

olarak duran çiftçi kitlesinin örgütlenme yönündeki eğitim eksikliği engelinin de aşılması

gerekir. Kaldı ki, Türk çiftçisinin örgütlenme yönündeki eksikliği yalnız ekonomik örgütler

bazında değil, mesleki örgütler temelinde de kendisini göstermektedir. Şurası hiç

unutulmamalıdır ki, örgütlenmenin güçlendirilmesi çiftçinin ve Türk tarımının gelişmesi ile eş

anlamlı olacaktır.