Veteriner Hekim Bakteriyolog Adil Mustafa Şehzadebaşı

Adil Mustafa Şehzadebaşı(*)
Dr. Kaya DEMİRÖZÜ

Adil Bey 11 Haziran 1871 de İstanbul’da doğmuştur. Asılları Dağıstanlı olup, babası Yusuf Ziya adında bir subaydır. İlköğrenimini Gelibolu’da, Rüştiye tahsilini Halep’te, İdadi tahsilinde Çengelköy Askeri İdadisinde yapmıştır. 1889 da Harbiye’de bulunan Baytar Mektebi’ne birincilikle girmiş ve bir yıl sonra yarışma kazanarak Alfort Veteriner Mektebi’ne gönderilmiştir. Okuldaki başarısından ötürü Fransız Ziraat Bakanlığı tarafından 1892–1893 tarihli gümüş madalya ile ödüllendirilmiştir. Adil Mustafa Bey Alfort Veteriner Mektebi’nde Nocard’ınm dikkatini çekmiş ve onun yanında atlarda difteri serumu hazırlanmasında asistanı olarak yardım etmiştir ve 8 Ekim 1895 te Alfort’u bitirerek diplomasını almıştır ( 3,5 ).

Adil Mustafa Bey yurda dönünce preparatör olarak görev yapmıştır. Prof. Nocard’a attan elde edilen ilk difteri serumunun yüzbaşı rütbesiyle Harbiye’de bulunan Baytar sınıflarına ” Emraz-ı Sariyye ve Teftiş-i Lühum ” e ( Salgın Hastalıklar ve Et Kontrolu ) öğretmen olarak görevlendirildi. Bu sırada Fransızcadan ” Emraz-ı Sariyye ” adlı bir kitap çevirmiş ve ders notlarının ” Hayvanat Ehliye ve Emraz-ı Sariyyesi ” adıyla yayınlamıştır. 1897 yılında sivil ve askeri Veteriner okullarının Bakteriyoloji ve Salgınlar dersini verirken Bakteriyolojihane-i Şahane ( Osmanî ) Laboratuvar Şefi olarak göreve başlamıştır ( 1896 ).

13 Kasım 1896 tarihinde yapılan Cemiyet-i Tıbbıye-i Şahane’nin toplantısında Adil Mustafa Beyin üye olması için başvurusu okunmuştur. Kendisi burada ” Medicine Veterinaire Chef du Laboratoire de M.Nicolle et Professor a Lecole de Medicine Veterinaire” olarak tanıtılmış, başvuru ile birlikte diploması ve ayrıca ” La tuberculine, son emploi ses applications et ses avantages ” adlı bir çalışması sunulmuştur. 20 Kasım 1896 da da dernek üyesi seçilmiştir ( 4,5 ).

Nicolle 1894’te difteri serumunun üretimini öğrenmek üzere Paris’e gönderilmiş ancak Adil Mustafa Bey’in yurda dönmesine kadar başarılamamıştır. Ve Adil Mustafa Bey sayesinde üretim gerçekleştirilebilmiştir ( 3,5 ).

Nicolle 22 Ocak 1897 tarihinde ve Adil Mustafa Bey tarafından Cemiyet-i Tıbbıye-i Şahane’de okunan bir tebliğinde, Adil Mustafa Bey için ”Preparateur attache au servi, ce serothera pique” unvanı kullanılmıştır. Bu derneğin toplantılarında gerek kendisi gerekse Nicolle adına yaptığı tebliğlerde Adil Mustafa Bey Bakteriyoloji hanenin en kudretli Türk elemanı olarak dikkati çekmiştir ( 5 ).

İmparatorlukta büyük salgınlara neden olan sığır vebası birçok hayvanın ölümüne neden olmuş ve 1897 de Çatalca’da görülünce Bakteriyolojihaneye çare bulunması için görev verilmiştir ( 5 ).

Nicolle ve Adil Beyler sığır vebasına karşı serum hazırlama çalışmalarına başlamışlar, hastalığın nedeni üzerinde de çalışmalarını yoğunlaştırmışlardır. Bu Amaç için kan muayeneleri yaparken frotilerde eritrositler içinde bir çift armut şeklinde yerleşmiş mikroorganizimler tespit ettiler. Bunların veba etkeni olduğunu zannetmişlerdir. Ancak daha sonra bunların kan protozoonları olduklarını belirtmişlerdir. Sığır vebasına karşın serum hazırlama çalışmaları devam ederken Nicolle 1990 yılı sonunda ülkesine döndü ve 1902 yılında Adil Bey serumu üretmeyi başarmıştır ( 6 ). Bu çalışmaları ile gerek Nicolle gerekse de Adil Mustafa Bey uluskararası literatüre geçmişlerdir ( 1.2.3 ).

Adil Mustafa Bey 1900 yılında M.Nicolle ile birlikte Paris’teki uluslar arası bir sergiye gitmiş ve 3 ay kadar bilimsel incelemeler yapmıştır.

Bakteriyolojihane-i Şahane’de Nicolle’un ayrılması ile Veteriner Bakteriyolog kalmamış ve nihayet Ziraat nezaretine bağlı olarak Sultanahmet’teki Mülkiye Baytar Âlisi kubahçesinde 1901 de inşa edilen binada Bakteriyolojihane-i Baytari kurulmuştur. Müdürlük görevinede Adil Mustafa Bey atanmıştır. 1902 yılında Zaim Beyin ölümü üzerine okul müdürlüğünde üstlenmiştir.

Tüm bu görevleri 19 Ocak 1320 ( 1904 ) de tüberkulozdan ölünceye kadar devam etmiştir.

(*) Adil Mustafa Şehzadebaşı http://vetkontrol.tarim.gov.tr › Detay alınmıştır.

YAYINLARI

Kitap:

Emraz-ı Sariyye adlı çevisi ile 1897’de telif ettiği Hayvanat-ı Ehliyye Emraz-ı Sariyyesi adlı bir esrine kayıtlarda rastlanmamıştır.

Makaleler:

1. ( M.Nicolle ile ) Etudes sur la Peste Bovine. Premier Memoire. Ann. Inst. Pasteur, 13.237.1899.
2. ( M.Nicolle ile ) Malaria des Bovidees. Ann. Inst. Pasteur, 1899.
3. ( M.Nicolle ile ) Etudes sur la Peste Bovine, Deuxieme Memoire. Ann.Inst. Pasteur, 15, 715-733, 1901.
4. ( M.Nicolle ile ) Etudes sur la Peste Bovine, Traisieme Memoire. Ann.Inst. Pasteur, 16,56–64, 1902.
5. ( M.Nicolle ile ) Piroplasmose Bovine. Ann. Inst. Pasteur, 16, 1902.
6. ( M.Nicolle ile ) Pasteurellosis Observes en Turquie. Ann. Inst. Pasteur, 16, 1902.
7. ( M.Nicolle ile ) Etudes sur la Nature de Virus Vaccinal. Revue General de Toulouse, 1907.

LİTERATÜR

1. BATU, A. ( 1982 ): Pendik Veteriner Kontrol Araştırma Enstitüsü ( 1901–1982 ), Pendik Mikrobiyoloji Enstitüsü Yayın no:6, İstanbul.
2. BERMAN, M. ( 1940 ): Veteriner Tarihi. Ankara Basımevi.
3. DİNÇER, F. ( 1992 ): Kişisel yazışma.
4. Demirözü, K. (1990): A. Şefik Kolaylı ve Nikola Mavraoğlu Mektupları. Pendik Hayv. Hast. Merk. Araşt. Enst. Derg. 21(1) 127–145.
5. Demirözü, K:.(1992): Bakteriyolojihane-i Baytari’den Pendik Enstitüsüne. Pendik Hayv.Hast. Merk. Araşt. Enst. Derg. 23(1): 85-94.
6. Demirözü, K.(1992): Adil Mustafa Bey; İlk Müdürümüz. Enstitütü Brifing Kitabı. 
7. Demirözü, K.(1995): Pendik’te 80 Yıl Açılış Konuşması 1994. Çiftlik Dergisi, 131: 30-37
8. Demirözü, K.(2001): Adil Mustafa Şehzadebaşı. https://vetkontrol.tarimorman.gov.tr/pendik/Sayfalar/Detay.aspx?SayfaId=39 2001 de yayınlandı
9. Demirözü, K. (2014): Bakteriyolojihane-i Şahane’den (Osmanî)  Pendik Enstitüsüne… Pendik’te 100 yıl. https://www.ciftlikdergisi.com.tr/?p=57530 02.04.2014 ve Çiftlik Dergisi 362(50-53) yayınlandı. 
10. KAPTAN,M.S. (2022):  Veteriner BinbaşıAdil Mustafa Bey (1871-1904) Hayatı ve Objektifinden Seçmeler
11. KOLAYLI, Ş. ( 1990 ) : Mektuplar. Pendik Hayvan Hastalıkları Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 21(1), 127–145.
12. UNAT, E.K. ( 1970 ) : Osmanlı İmparatorluğunda Bakteriyoloji ve Viroloji. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi yayınları.
13. UNAT, E.K. ( 1994 ) : Kişisel Görüşme.
14. TÜZDİL, A.N. ( 1955 ): Türk Veteriner Hekimliği Tarihi. A.Ü. Veteriner Fakültesi Yayınları, 73.