Tarımda “Hibrit” Kavramı

Prof. Dr. Nazımi Açıkgöz

Çin’de kendine döllenen çeltikte hibrit çeşitlerin devreye girerek %15-20 verim artışı sağlanması, kendine döllenen diğer ürünlerde de aynı teknolojinin uygulanabileceğini gösterdi.

Mısır, ayçiçeği gibi yabancı döllenen ürünlerde yüzyıllardır kullanılan hibrit yani melez azmanlığı uygulamasında ilk generasyonlarda yüksek bir performans yakalanmasına karşın, sonraki generasyonlar, genetik açılım nedeniyle tekrar ekimlerde verim düşmektedir. 

Melez azmanlığı veya heterozis, aynı türe ait farklı iki genotipin (çeşit, hat) melezlerinde yani F₁ olarak bilinen ilk generasyonlarında, ana ve babaların üstünde sergilenen performanstır. Yabancı döllenen bitkilerde yüzlerce yıl önce ticarileştirilen bu genetik buluş, tüm canlılar için genellenemez. “Melez güzeli” gibi deyimler olayın toplumca da özümlendiğini göstermektedir. Biraz daha açacak olursak, melez gücü “AA” ve “aa” genlerine sahip ana ve babanın “Aa” genotipindeki (evlat, döl) ilk generasyonlarda” üstün performans yakalanmasıdır. Genelde daha uzak genetik kökenli ana-baba ile daha yüksek melez gücü elde edileceği beklentisi vardır. İşte bu gücün hangi ana-baba ile yakalanacağı tohumculuk firmalarınca araştırılmaktadır. Ticari uygulamalarda anaçlar 4-5 yıllık bir “kendileme” ile saflaştırılırlar.

Hibrit teknolojisinin en çarpıcı gözlendiği mısır örneğine geri dönecek olursak (grafik), 1920’lerde 170 kg/da olan verimin günümüze 770 kg/da’lara ulaşmasına şahit oluruz. Her ne kadar tüm dünya da bu teknolojiyi kullanmakta ise de bu genetik keşif gübre, su ve ilaç vs. desteği de göz ardı edilemez.

Özellikle günümüzde daralan ekim alanları, buna karşın artan nüfus, bitkisel üretimde birim alandan kaldırılan üründe artış gerektirmektedir. İşte söz konusu heterozisten yararlanarak verimi yükseltmek amacıyla Çin bitki ıslahçıları kendine döllenen yani hibrit gücü göstermeyeceği beklenen çeltikte hibrit çeşit geliştirme çalışmaları başlatmışlar. Uzun yıllardan sonra normal çeşitlerden %30 daha fazla ürün veren hibrit genotipler geliştirdiler.  İlginçtir, 2022 itibarı ile Çin’in çeltik tarlalarının %56’sı melez çeşitlere ekilidir. Pirinç ithalatçısı ülkenin kendine yeterli konuma gelmesi hibrit çeltiğin tarıma kazandırılması ile gerçekleştirilmiştir.

Doğal olarak kendine döllenen çeltikte hibrit çeşitlerinin geliştirilmesi mısır gibi yabancı döllenen bitkilerde uygulanan tekniklerden çok farklıdır. Genetik-sitogenetik erkek kısır hatların elde edilmesi, bunların sürdürülebilmesi gibi bitki ıslah teknikleri Çin’de salt bu konuda enstitülerin kurulması ile gerçekleştirilebilmiştir.

Hibrit çeşitlerin tarımı başta ABD ve Hindistan olmak üzere birçok çeltik üreticisi ülkede uygulanmaktadır.  Oldukça masraflı olan tohum eldesi, aynı zamanda karlı bir iş kolu olarak uluslararası tohumculuk firmalarının eline geçmiştir. 2022 yılı 2,5 miyar USD olan hibrit çeltik tohumluk pazarının 2032 yılında 5,6 milyar USD a ulaşacağı tahmin edilmektedir. 

Hibrit teknolojisinin kendine döllenen bitkilerden yalnız çeltikte öne çıktığı sanılmasın. Hindistan’da üretimi yapılan transgenik (GDO’lu) pamuk da hibrittir. Yalnız burada amaç hibrit gücünden yararlanmadan çok tohum satışını her yıl yapabilmeye yöneliktir. 

Türkiye’nin sebze ihracatındaki başarısının arkasında kalite yatmaktadır. Bu kalite de sebze tarımında kullanılan hibrit tohumdur. Türkiye ithal ettiği tohumuma ödenen 220 milyon doların yarısı hibrit sebzeye aittir. Maalesef yerli sebze tohumumuz gereksinimimizin sadece %4’ünü karşılamaktadır. Bu rakamın yıllar itibarı ile artış göstereceği beklenmektedir. Yerli hibrit çeşitlerimizin ihracatındaki artış, tohumculuğumuz açısından ümitvar görülmektedir. 

Peki, tarımsal üretim açısından böylesine umut verici teknolojileri ürünlerine, yani hibrit tohumlara “ebter-kısır” damgası vurarak yapılan karalamalara ne demeliyiz!