Prof. Dr. Ender Yarsan’dan “Dünya Zoonoz Günü” mesajı
Dünya Zoonoz Günü – 6 Temmuz 2023
Prof. Dr. Ender YARSAN
Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dekanı
Zoonoz teriminin kökeni Yunanca zoon yani “hayvan” ve nosos yani “hastalık” sözcükleridir. Enfeksiyon etkenin rezervuarı genellikle bir hayvandır. Yaşadığımız dünyada hayvanlarla olan direk temas ve hayvansal gıdaların tüketilmesi nedeni ile zoonoz hastalıklara yakalanmak her zaman mümkündür. Bu açıdan bakıldığında açıkçası zoonoz hastalıklardan uzak Steril bir dünya düşünülemez.
Bugün 6 Temmuz; uluslararası ölçekte Dünya Zoonoz günü olarak anılmaktadır. Fransız bilim insanı Louis Pasteur tarafından 1885 yılında kuduz aşısının başarı ile kullandığı güne ithafen bu tarih zoonotik hastalıklara dikkat çekmek amacı ile anılan bir gün olmuştur. Zoonotik hastalıklar hayvanlardan insanlara bulaşan bakteriyel (%41,4), viral (%37.7), paraziter (%18,3) ve mantar (%2) enfeksiyonları olarak geniş bir yelpazeye sahiptir.Her yıl Dünya Zoonozlar Günü bir tema üzerinde kutlanmaktadır. 2023 yılı teması ise “Tek Dünya, Tek Sağlık: Zoonozları Önle, Yayılmayı Durdur”.
Zoonoz kavramı üzerinde ilk çalışma Alman patalog Dr.Rudolf Virchow tarafından yapılmıştır. Dr.Virchow’un domuz kas dokusunda Trichinella spiralis’in yaşam siklusu ve zoonoz önemi ile sığırlarda sistiserkoz ve tüberkülöz üzerine deneysel çalışmaları yürüttüğü ve 1849 yılında hayvanlardan insanlara geçen hastalıklar için zoonoz tanımını kullandığı görülmektedir. Yine modern tıbbın ve veteriner patolojinin öncü isimlerinden Kanadalı Doktor Sir William Osler’de, Dr. Virchow ile birlikte Berlin’de bu konular üzerine beraber çalışmışlar, tıp ve veteriner hekimliği arasında çok yakın ilişki olduğunu ortaya koymuşlardır. Dr. Virchow’un çalışmalarının etkisi ve veteriner hekimliğe olan desteği sonucu önce Avrupa’da daha sonra ABD’de veteriner hekimler tarafından düzenli et muayenesi uygulaması başlamıştır.
Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre dünyada insanlardaki ölümlerin % 20 -25 enfeksiyonlardan kaynaklanmakta olduğu ve bunun da % 60‘ının da zoonotik nitelikte olduğu ifade edilmektedir. İnsanlarda yaklaşık 1415 enfeksiyöz etkeni, hastalık nedeni olarak belirlenmiştir. 38 hayvan hastalığı geçtiğimiz 25 yıl içerisinde insan sağlığını etkilemiştir. 177 enfeksiyöz etkeni de “yeni ve yeniden önem kazanan etkenler” olarak kabul edilir. Bu “yeni” etkenlerin %75’i zoonotik olarak bilinmektedir. Aynı şekilde Bioterör için kullanılan etkenlerin % 80‘i Yeni Zoonozlardır. Enfeksiyon hastalıkları, düşük düzeyli geliri olan ülkelerde %43.7 oranında ölüme neden olmakta iken, yeni ortaya çıkan enfeksiyonlar nedeni ile gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde de halen önemini korumaktadır. Her yıl 2.5 milyar insan zoonotik hastalığa yakalanmakta ve bunların 2.7 milyonu ölmektedir.
Zoonotik hastalıklar hızlı çevresel ve iklim değişkenliği ile birlikte yabani ve evcil hayvanların insanlarla temasından dolayı, tam olarak önlenmesi mümkün olmayan enfeksiyon hastalıklarıdır. Birçok hastalık vektör denilen hayvanlarla insanlara taşınır; vektörler; sinekler, keneler, kemiriciler veya bunların taşıdığı ikincil hayvanlar (örneğin keneler) olabilir.
Zoonotik hastalıklar, enfekte hayvanlarla doğrudan temas, kontamine yiyecek veya su tüketimi, bulaşıcı partiküllerin solunması ve sivrisinekler ve keneler gibi enfekte vektörlerin ısırıkları dahil olmak üzere çeşitli yollarla bulaşabilir. Köpekler ve kediler gibi evcil hayvanlar, zoonotik hastalıklar için rezervuar görevi görebilir ve onları insanlara bulaştırabilir. Kümes hayvanları, domuz ve sığır dahil olmak üzere çiftlik hayvanları da zoonotik enfeksiyon kaynakları olabilir. Yaban hayatı, zoonozların bulaşmasında çok önemli bir rol oynar. İnsanların doğal habitatlara girmesi ve vahşi yaşamla artan temas, hastalıkların hayvanlardan insanlara yayılmasını kolaylaştırabilir.
Tanı ve tedavisi devamlı değişen ve gelişen hareketli bir alan olup çalışmalar devam etmesine rağmen tamamen önlenmesi mümkün olmayan bir konudur. Ülkemizde en sık görülenler bruselloz, salmonelloz, tularemi, şarbon, Q ateşi, kampilobakter, kuduz, Kırım Kongo kanamalı ateşi, kuş gribi, kisthidatik, toksoplazmoz, amibiyasis ve sıtmadır.
Ülkeler arası ulaşımın kolay olması zoonotik hastalıkların taşınmasını kolaylaştırmaktadır, örneğin zika virüs, Batı Nil virüsü, BSE, MERS gibi birçok hastalığın ülkemizde görülmesi bu kapsamda değerlendirilir. Bununla birlikte günümüzde Covid-19 pandemisi de zoonoz hastalıkların insan sağlığı için ne denli büyük bir tehdit olduğunu göstermiştir.
Eğer bir ülke zoonotik hastalıklar açısından hayvanlarda iyi bir mücadele göstermiyorsa ve hayvansal ürünlerini güvenli bir şekilde pazara sunamıyorsa o ülkenin insanları çok sayıda zoonotik etken açısından risk altındadır. Dünya Sağlık Örgütü, Gıda ve Tarım Örgütü, Salgın Hastalıklar Ofisi ve UNICEF gibi kuruluşlar zoonozlarla mücadeleyi; Uluslararası işbirliği ve multidisipliner bir konu olarak görmekte ve değerlendirmektedir.
Zoonotik hastalıklarla mücadelede başarı Tek Sağlık yaklaşımı ile mümkündür. Tek Sağlık Yaklaşımı yerel, ulusal ve evrensel anlamda insanların, hayvanların ve çevrenin tam sağlığa ulaştırılması için farklı disiplinlerin birlikte çalışması ve işbirliğini ifade eder. Ve bu şekliyle Dünya sağlığını korumayı amaçlar. Covid-19 bu yaklaşımın vazgeçilmez olduğunu da ortaya koymuştur. Bununla birlikte Zoonozlarla mücadelede önerilebilecek yaklaşımlar;
Toplumun, zoonotik hastalıklar ve önlenmesi konusunda bilinçlendirilmesi,
Zoonotik hastalıklar ile ilgili risk analizlerinin yapılması ve böylece tehditlerin önceden belirlenmesi,
Zoonotik hastalıkların tanısına yönelik laboratuvar altyapısının güçlendirilmesi, tedaviye yönelik yaklaşımların rasyonel hale getirilmesi,
Düzenli el yıkama, güvenli gıda işleme ve hazırlama ve uygun atık yönetimi gibi uygun hijyen uygulamaları,
İzleme, değerlendirme, koordinasyon ve konuya ilişkin planlamaların yapılması,
Aşılama, bazı zoonotik hastalıkların önlenmesinde çok önemli bir rol oynamaktadır. Hem insanları hem de hayvanları aşılamak, hastalıkların yayılmasını kontrol etmeye ve popülasyonları korumaya yardımcı olabilir.
Dünya Zoonoz Gününün ülkemiz ve mesleğimiz için daha güzel yarınlara vesile olması temennisiyle…
